Η ΔΕΠΥ και η Διαταραχή Εκτελεστικών Λειτουργιών (ΔΕΛ) είναι στενά συνδεδεμένες, αλλά σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι ταυτίζονται. Και οι δύο καθιστούν εξαιρετικά δύσκολη την ολοκλήρωση εργασιών και την οργάνωση, αλλά η ΔΕΛ επηρεάζει σχεδόν οποιαδήποτε έκφραση συμπεριφοράς έχει να κάνει και με στοχοθέτηση.

Τι είναι οι εκτελεστικές λειτουργίες;

Έως και 90% των παιδιών με ΔΕΠΥ παρουσιάζουν προβλήματα με τις εκτελεστικές λειτουργίες τους, ενώ πολλά από αυτά συνεχίζουν να αντιμετωπίζουν πρόβλημα και στην ενήλικη ζωή τους. Αλλά τι είναι ακριβώς οι εκτελεστικές λειτουργίες; Γενικά μιλώντας, οι εκτελεστικές λειτουργίες αναφέρονται στις γνωστικές ή συναισθηματικές ικανότητες που χρειαζόμαστε, για να αναλάβουμε ενεργό δράση ως προς τους στόχους μας. Με άλλα λόγια, το πώς «κυνηγάμε» τους στόχους μας και το ποιες ψυχικές ικανότητες χρειαζόμαστε για να τους φέρουμε εις πέρας. Οι άνθρωποι με ΔΕΛ πασχίζουν να αλλάξουν τη συμπεριφορά τους, έτσι ώστε να τα καταφέρουν.

Ποια είναι τα συμπτώματα της ΔΕΛ;

Τα άτομα με ΔΕΛ συχνά χάνουν την αίσθηση του χρόνου ή αδυνατούν να προγραμματίσουν ή να διατηρήσουν στη μνήμη τους μελλοντικά γεγονότα. Έχουν επίσης δυσκολία στο να συνδυάσουν ενέργειες, έτσι ώστε να φέρουν εις πέρας μακροχρόνιους στόχους. Αυτό δεν είναι πρόβλημα προσοχής σε χρόνο ενεστώτα, αλλά ένα διαρκές πρόβλημα διατήρησης της προσοχής.

Ακόμη και αν το προσπαθήσουν πάρα πολύ, οι άνθρωποι με ΔΕΛ θα δυσκολευτούν να ανταποκριθούν και θα προβληματιστούν στα παρακάτω:

• Διαχείριση τυχόν αναστατώσεων
• Έναρξη και ολοκλήρωση εργασιών
• Ανάκληση και ακολουθία οδηγιών με πολλά βήματα
• Πειθαρχία σ’ ένα σταθερό πρόγραμμα
• Προγραμματισμός, οργάνωση και αυτοπαρακολούθηση
• Εξισορρόπηση εργασιών (όπως οι αθλητικές και ακαδημαϊκές απαιτήσεις)

Γιατί είναι σημαντική η ΔΕΛ;

Οι εκτελεστικές μας λειτουργίες μάς επιτρέπουν να λειτουργούμε παραγωγικά κάθε μέρα. Πιο συγκεκριμένα μας βοηθούν να:

1. Αναλύσουμε μία εργασία
2. Προγραμματίσουμε πως θα δουλέψουμε επί της εργασίας
3. Οργανώσουμε τα βήματα που χρειάζονται για να φέρουμε εις πέρας την εργασία
4. Δημιουργήσουμε χρονοδιαγράμματα για να ολοκληρώσουμε την εργασία
5. Αυξομειώσουμε ή «μετακινήσουμε» τα βήματα
6. Ολοκληρώσουμε την εργασία εμπρόθεσμα

Όταν οι εκτελεστικές λειτουργίες μάς «προδίδουν», δυσκολευόμαστε να αναλύσουμε, να προγραμματίσουμε, να οργανώσουμε και να ολοκληρώσουμε εργασίες. Οι άνθρωποι με ΔΕΛ συχνά δεν μπορούν να διαχειριστούν την αναστάτωση, να ξεκινήσουν και να ολοκληρώσουν εργασίες, να ανακαλέσουν και να ακολουθήσουν οδηγίες με πολλά βήματα, να μείνουν σε ένα σταθερό πρόγραμμα, να αυτοελέγχονται και να ισορροπούν τις υποχρεώσεις τους (όπως τις αθλητικές και τις ακαδημαϊκές).

Πώς γνωρίζουμε ότι είναι ΔΕΛ;

Οι εκτελεστικές λειτουργίες κρίνονται από τη έκφραση αυτών των έξι δεξιοτήτων:

1. Αυτογνωσία: Με απλά λόγια, η αυτοκατευθυνόμενη προσοχή.

2. Αυτοσυγκράτηση: Επίσης γνωστή ως αυτοπεριορισμός.

3. Μη-Λεκτική Λειτουργική Μνήμη: Η ικανότητα να διατηρείς αντικείμενα στο μυαλό σου. Βασικά είναι ο οπτικός συμβολισμός — πόσο καλά μπορείς να φωτογραφίσεις αντικείμενα νοητικά.

4. Λεκτική Λειτουργική Μνήμη: Αυτοομιλία, ή εσωτερικός διάλογος. Οι περισσότεροι άνθρωποι το ονομάζουν “εσωτερικό μονόλογο”.

5. Συναισθηματική Αυτοπειθαρχία: Η ικανότητα να χρησιμοποιήσεις τις τέσσερις παραπάνω ικανότητες για να χειριστείς την συναισθηματική σου κατάσταση. Αυτό σημαίνει να μάθεις, πώς να χρησιμοποιείς λέξεις, εικόνες και τη δική σου αυτεπίγνωση, για να επεξεργαστείς και να μεταβάλεις το πώς νιώθεις για κάποια πράγματα.

6. Αυτοπαρακίνηση: Πόσο καλά μπορείς να παρακινήσεις τον εαυτό σου να ολοκληρώσει μία εργασία όταν δεν υπάρχει κάποια άμεση εξωτερική συνέπεια.

7. Προγραμματισμός και Επίλυση Προβλημάτων: Αρέσει στους ειδικούς να σκέφτονται αυτή την ικανότητα ως το “αυτοπαιχνίδι” — πώς παίζουμε με τις πληροφορίες στο μυαλό μας, για να εφεύρουμε νέους τρόπους για να κάνουμε κάτι. Σπάζοντας κάτι σε κομμάτια και επανασυνδυάζοντάς το με διαφορετικούς τρόπους, δημιουργούμε λύσεις για τα προβλήματά μας.

Φαίνεται γνώριμη αυτή η λίστα; Αν ναι, μίλησε με τον γιατρό σου σχετικά για τη γραπτή έρευνα Αξιολόγησης Συμπεριφορικού Αποθέματος των Εκτελεστικών Λειτουργιών (Behavior Rating Inventory of Executive Function – BRIEF), την οποία παιδιά, νεαροί ενήλικες, γονείς και εκπαιδευτικοί συμπληρώνουν για να εξετάσουν την εκτελεστική λειτουργικότητα.

Πότε εμφανίζεται η ΔΕΛ;

Οι επτά εκτελεστικές λειτουργίες αναπτύσσονται με την πάροδο του χρόνου. Η αυτεπίγνωση ξεκινά να αναπτύσσεται στην ηλικία των δύο ετών και ο προγραμματισμός και η επίλυση προβλημάτων θα πρέπει να έχουν πλήρως αναπτυχθεί σε έναν νευροτυπικό άνθρωπο μέχρι την ηλικία των τριάντα ετών. Οι άνθρωποι με ΔΕΠΥ συχνά είναι 30-40% πιο πίσω από τους ανθρώπους χωρίς ΔΕΠΥ στη μεταφορά από τη μία εκτελεστική λειτουργία στην επόμενη.

Η ΔΕΛ συχνά εντοπίζεται κατά τη διάρκεια της μετάβασης στην Πρώτη Γυμνασίου ή στην Πρώτη Λυκείου, όταν η δομή του δημοτικού εξαφανίζεται και οι ακαδημαϊκές υποχρεώσεις αυξάνονται. Οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί συχνά δεν καταλαβαίνουν, γιατί τα παιδιά δεν μπορούν να δουλέψουν από μόνα τους σε μία εργασία και θεωρούν πως αυτά θα “αρπάξουν” τις απαραίτητες ικανότητες. Είναι σημαντικό να ξεκινήσεις να βοηθάς τα παιδιά με ΔΕΠΥ/ΔΕΛ από νωρίς και να αναγνωρίσεις τα προβλήματα που προκαλούν αυτές οι διαταραχές, έτσι ώστε τα παιδιά να μη νιώθουν χαζά ή τεμπέλικα.

Ποια είναι η θεραπεία της ΔΕΛ;

Οι ειδικοί συστήνουν ένα εύρος στρατηγικών για να βοηθήσεις να ενδυναμωθούν οι περιοχές αδυναμίας που δημιουργεί η ΔΕΛ. Η πρώτη μέθοδος χρησιμοποιεί εργοθεραπευτές ή λογοθεραπευτές, ψυχολόγους, ή δασκάλους ειδικής αγωγής για να μάθουν στο παιδί σου, πώς να εργάζεται στις προβληματικές περιοχές. Η γνωστική συμπεριφορική ψυχοθεραπεία (ΓΣΨ), χρησιμοποιούμενη σε συνδυασμό με φαρμακευτική αγωγή για την αντιμετώπιση άλλων διαταραχών που συνυπάρχουν, όπως η ΔΕΠΥ, είναι πολύ αποτελεσματική στο να θεραπεύει ανεπάρκειες στις εκτελεστικές λειτουργίες, συμπεριλαμβανομένων των προβλημάτων στην αυτοσυγκράτηση, στη διαχείριση των συναισθημάτων, στη διαχείριση του χρόνου και στον προγραμματισμό για τους ενήλικες. Η ΓΣΨ είναι λιγότερο αποτελεσματική στα παιδιά.

Πώς μπορείς να βοηθήσεις τα παιδιά με ΔΕΛ;

Τα παιδιά με ΔΕΛ και ΔΕΠΥ συχνά ανταποκρίνονται θετικά σε προγράμματα διόρθωσης συμπεριφοράς, όπως σύστημα ανταμοιβών και ημερήσιες αναφορές. Οι γονείς μπορούν να ζητήσουν ειδικές προσαρμογές στο σχολείο μέσα από την επίσημη οδό ή ανεπίσημα, έτσι ώστε να βοηθήσουν το παιδί τους, να καταλάβει τις εργασίες που έχει, να τις ξεκινήσει, και να παραμείνει συγκεντρωμένο. Οι γονείς και οι καθηγητές μπορούν να βοηθήσουν να ελαχιστοποιηθεί ο αντίκτυπος της ΔΕΛ και της ΔΕΠΥ με τις παρακάτω στρατηγικές και προσαρμογές για βοήθεια στο σχολείο.

Ιδέες για Προσαρμογές

Βρες τα δύο ή τρία πράγματα, που δυσκολεύουν περισσότερο το παιδί σου και επίλεξε τις κατάλληλες προσαρμογές για να λυθούν αυτά τα προβλήματα. Για παράδειγμα:

• Κάποιος να κρατάει σημειώσεις
• Μία θέση κοντά στην έδρα
• Επιπλέον χρόνος στα διαγωνίσματα

Οι γονείς και οι καθηγητές συνεργάζονται για να εξισορροπήσουν τη βοήθεια στο σπίτι και στο σχολείο.

Βοήθεια με τις εργασίες για το σχολείο

Τα παιδιά με ΔΕΛ συχνά χάνουν τις εργασίες για το σπίτι ή τις ξεχνούν. Δοκίμασε τα παρακάτω.

• Γράψε τις εργασίες στον πίνακα
• Διάβασέ ‘τες δυνατά
• Πες στα παιδιά να τις επαναλάβουν
• Ανάθεσε σ’ έναν «αρχηγό σειράς» να επιβεβαιώσει ότι η σειρά του τις αντέγραψε
• Δείξε τους πώς να κρατούν σημειώσεις
• Χρησιμοποίησε χρώμα — βάλε τις εργασίες με διαφορετικό χρώμα

Βοηθώντας τα παιδιά να συγκεντρωθούν στο σχολείο

Τα παιδιά με ΔΕΠΥ/ΔΕΛ μπορούν να αναστατωθούν εύκολα. Βοήθησέ τα να παραμείνουν εντός προγράμματος με αυτές τις στρατηγικές:

• Βάλε τα παιδιά σου να τρέξουν ή να παραμείνουν ενεργά για ένα λεπτό
• Χρησιμοποίησε δύο θρανία, έτσι ώστε τα παιδιά να σηκωθούν και να «μετακινηθούν» μεταξύ των εργασιών
• Άφησε τα παιδιά να χρησιμοποιούν παιχνίδια fidget
• Δώσε στα παιδιά οπτικούς οργανωτές (όπως τα σημαντικά βήματα για να γράψουν μια έκθεση)

Βοηθώντας στο σπίτι

Τα παιδιά, και ιδιαίτερα αυτά με ΔΕΠΥ, χρειάζονται ένα στήριγμα για να μπορέσουν να ξεπεράσουν τις δυσκολίες της ΔΕΛ.

Να έχεις ένα ειδικό μέρος στο σπίτι, όπου τα παιδιά θα δουλεύουν τις εργασίες για το σπίτι. Οργάνωσε τον χώρο με μία θήκη, που να περιέχει ό,τι χρειάζονται για να ξεκινήσουν. Δώσε στα παιδιά σου χρόνο για ένα διάλειμμα μετά το σχολείο. Όρισε μία συγκεκριμένη ώρα για να ξεκινήσετε, αλλά δώστε την επιλογή να ξεκινήσετε, π.χ. στις 4:00 μμ ή στις 4:15 μμ. Κάθισε με τα παιδιά, για να βεβαιωθείς ότι ξεκίνησαν και μετά έλεγξε τη δουλειά τους αφού τελειώσουν.

Βοηθώντας με τις εργασίες για το σπίτι

Διαίρεσε τη δουλειά για το σπίτι σε επιμέρους κομμάτια, έτσι ώστε το παιδί σου να μπορεί να ξεκουράζει για λίγο το μυαλό του. Δώσε του ένα σνακ ή ενθάρρυνέ το να τρέξει για λίγα λεπτά μεταξύ των εργασιών. Άφησέ το να ακούσει μουσική, όσο δουλεύει — η μουσική μπορεί να του διεγείρει τη συγκέντρωση.

Να έχεις το τηλέφωνο και τη διεύθυνση κάποιου συμμαθητή, σε περίπτωση που χρειαστείτε κάποια βοήθεια ή να δανειστείτε ένα βιβλίο. Αφού τελειώσει η εργασία, παρότρυνε το παιδί σου να τη βάλει στην τσάντα του και τοποθέτησέ την δίπλα στην πόρτα, ως ένα οπτικό σημάδι.

Όταν τα παιδιά δεν θέλουν βοήθεια

Ορισμένα παιδιά -και ιδίως τα μεγαλύτερα σε ηλικία- φέρουν αντίσταση ως προς τη βοήθεια στο σχολείο.

Όταν τα παιδιά είναι ανήσυχα, δώσε χρόνο να κάνουν κάτι που απολαμβάνουν ή άφησέ τα να σε διδάξουν κάτι που ξέρουν καλά (όπως το πώς να παίξεις ένα παιχνίδι). Αυτό θα τα κάνει να νιώσουν επιτυχημένα και να επιδείξουν ένα δυνατό τους σημείο.

Τεχνολογία που μπορείς να δοκιμάσεις

Εκτός από τις ενέργειες των γονιών και του σχολείου, μπορεί να φανεί χρήσιμη και η τεχνολογία:

• Ο Η/Υ αν ο γραφικός χαρακτήρας είναι ακατάστατος ή δυσανάγνωστος
• Εφαρμογή χρονομέτρου
• Λογισμικό στο οποίο τα παιδιά μπορούν να υπαγορεύουν λόγο
• Ταμπλέτες και κινητά με εγκατεστημένες εφαρμογές οργάνωσης

Κάποια βιντεοπαιχνίδια μπορούν επίσης να βοηθήσουν στη βελτίωση των δεξιοτήτων εκτελεστικών λειτουργιών.

Χρησιμοποίησε παιχνίδια

Τα παιχνίδια μπορούν να βοηθήσουν τα παιδιά με ΔΕΠΥ να βελτιώσουν τις εκτελεστικές τους λειτουργίες.

Παιχνίδια όπως το σκάκι, η Monopoly και το Cluedo βοηθούν στον προγραμματισμό, στη διατήρηση της προσοχής, στην αυτοσυγκράτηση της παρόρμησης, στην εξάσκηση της μνήμης και στη μετάγνωση.

Παιχνίδια όπως η Zelda και το SimCity βοηθούν στην επίλυση προβλημάτων και στην επιμονή για την ολοκλήρωση ενός στόχου.

Επίσης, η διαχείριση μίας φανταστικής αθλητικής ομάδας χρησιμοποιεί λειτουργικές ικανότητες, όπως την εκκίνηση εργασιών και τη διαχείριση χρόνου — και όλα αυτά ενώ το παιδί διασκεδάζει!

Πηγή

Μετάφραση/Απόδοση: Ομάδα Εθελοντών – Φοιτητών ADHD Hellas