Πληροφορίες για Ενήλικες

Σύμφωνα με εκτιμήσεις, η ΔΕΠΥ συναντάται στο 4% περίπου των ενηλίκων. Αν αυτό το ερώτημα προκύπτει στην ενήλικη ζωή, σημαίνει ότι δεν πήρες διάγνωση όταν έπρεπε. Το πιθανότερο, επομένως, είναι ότι πέρασες μια δύσκολη παιδική ηλικία, έχοντας παράλληλα δεχθεί αρνητικούς χαρακτηρισμούς σε σχέση με τις επιδόσεις ή τη συμπεριφορά σου. Διερεύνησε το. Ανάτρεξε στα παρακάτω χαρακτηριστικά. Αν αρκετά απ’ αυτά τα αναγνωρίζεις στον εαυτό σου και σε ταλαιπωρούν από την παιδική σου ηλικία και σε διάφορους τομείς της ζωής σου, αναζήτησε ειδικό που να μπορεί να σε βοηθήσει (σιγουρέψου όμως ότι ο/η ειδικός γνωρίζει καλά τη ΔΕΠΥ και μπορεί να τη διαγνώσει). Η ΔΕΠΥ είναι μεν χρόνια διαταραχή αλλά είναι διαχειρίσιμη.

ΔΙΑΣΠΑΣΗ ΠΡΟΣΟΧΗΣ

Κάνεις συχνά λάθη στη δουλειά σου, παρ’ όλο που «ξέρεις ότι μπορείς καλύτερα». Χρονοβόρες δουλειές, που απαιτούν προσοχή στη λεπτομέρεια, π.χ. η συμπλήρωση της φορολογικής δήλωσης, σου δημιουργούν άγχος. Θυσιάζεις την ακρίβεια στο βωμό της ταχύτητας. Δεν ελέγχεις ξανά αυτά που έκανες.

Ξεκινάς καλά μια δουλειά αλλά δυσκολεύεσαι να την ολοκληρώσεις, αν δε σου κινεί το ενδιαφέρον. Το διάβασμα για μεγάλο χρονικό διάστημα σε κουράζει και παύει να σ’ ευχαριστεί. Ακόμη και συζητήσεις που τραβούν σε μάκρος σε κουράζουν.

Δέχεσαι συχνά παράπονα ότι δεν προσέχεις και ότι μοιάζεις να βρίσκεσαι στον κόσμο σου.

Δυσκολεύεσαι να ακολουθήσεις προφορικές και γραπτές οδηγίες. Δεν τηρείς τις υποσχέσεις σου, όχι συνειδητά αλλά γιατί, απλά, δεν τα καταφέρνεις. Δουλεύεις καλύτερα όταν σε πιέζουν προθεσμίες. Αφήνεις στη μέση μια δουλειά και πιάνεις άλλη.

Δεν τα πας καλά με το χρόνο. Καθυστερείς, χάνεις ραντεβού, προθεσμίες. Δεν προνοείς και, συχνά, καλύπτεσαι πίσω από τον καλά οργανωμένο σύντροφο / συνάδελφό σου. Συχνά, περιμένεις από τους άλλους να σου πουν τι να κάνεις. Δεν είσαι αποτελεσματικός.

Αναβάλλεις, αναβάλλεις, αναβάλλεις… να πληρώσεις λογαριασμούς, να οργανωθείς, να συγυρίσεις, να απαντήσεις σε email.

Συχνά χάνεις κλειδιά, πορτοφόλι, τηλέφωνα. Είσαι αφηρημένη/ος.

Προσπαθείς να ανταπεξέλθεις δουλεύοντας βράδια, κάνοντας πολλά πράγματα ταυτόχρονα.

Δεν μπορείς εύκολα να ξανασυγκεντρωθείς αν σε διακόψουν. Ονειροπολείς.

Έχεις προβλήματα μνήμης. Ξεχνάς να πληρώνεις λογαριασμούς. Πας σούπερ μάρκετ και ξεχνάς πράγματα, έστω κι αν είναι σημειωμένα στη λίστα! Η ενδεχόμενη μνήμη πάσχει. Λες π.χ., οδηγώντας, ότι θέλεις να βγεις στην τάδε έξοδο και τη χάνεις, ή λες ότι θα βγάλεις τα σκουπίδια και τα ξεχνάς. Συχνά γυρίζεις σπίτι να πάρεις κάτι που ξέχασες.

Συνήθως αλλα όχι αναγκαστικά…

Μπορεί να προσπαθείς πολύ να οργανωθείς, αλλά δεν τα καταφέρνεις. Ίσως γιατί απλά μετακινείς πράγματα από το ένα μέρος στο άλλο, χωρίς σύστημα. Αυτό σε κάνει να νιώθεις ότι κάθε προσπάθεια είναι μάταιη. Και τελικά, απογοητεύεσαι και τα παρατάς.

Οι άλλοι δεν σε καταλαβαίνουν, πιστεύουν ότι θα τα κατάφερνες αν προσπαθούσες ή νοιαζοσουν λίγο παραπάνω …

Μπορεί να συγκεντρωθείς τόσο πολύ σε κάτι που να χαθείς μέσα σε αυτό.

Συχνά χάνεις κομμάτια μιας κουβέντας… είχες αφαιρεθεί.

ΥΠΕΡΚΙΝΗΤΙΚΟΤΗΤΑ

Κουνάς συνέχεια, χέρια, πόδια, αλλάζεις στάση… και ιδιαίτερα όταν περιμένεις κάπου. Νιώθεις εκνευρισμό σε γεύματα ή συνομιλίες διαρκείας, ή όταν πρέπει να περιμένεις τη σειρά σου. Προτιμάς τη δράση.

Αισθάνεσαι την ανάγκη να αποδράσεις, δεν νιώθεις καλά ούτε στην προοπτική μιας ήσυχης βραδιάς στο σπίτι. Μπορεί να δουλεύεις υπερβολικά. Μιλάς πολύ, ακόμη και κατά τη διάρκεια ενός έργου. Δυσκολεύεσαι να ρεγουλαρεις τη φωνή σου.

Οι γύρω σου παραπονιούνται για τον τρελό ρυθμό σου και για το ότι δεν χαλαρώνεις ποτέ. Στις παρέες διακόπτεις, μακρυγορείς, κάνεις τον κλόουν ή βρίσκεις άλλους τρόπους να κυριαρχείς στην κουβέντα και να κρύβεις την κοινωνική σου αδεξιότητα. Συχνά διακόπτεις και τον ίδιο σου τον εαυτό.

ΠΑΡΟΡΜΗΤΙΚΟΤΗΤΑ

Πετάγεσαι να απαντήσεις πριν την ώρα σου. Ανυπομονείς να τελειώσει ο άλλος. Λες πράγματα χωρίς να τα καλοσκεφτείς. Συχνά δαγκώνεσαι για κάτι που είπες.

Δεν έχεις υπομονή. Εκνευρίζεσαι όταν κάποιος είναι αργός σε κάτι. Μπορεί να βρίσκεις κάτι να κάνεις συνέχεια για να μη νιώθεις τη δυσφορία του να περιμένεις. Είσαι επίσης ανυπόμονος οδηγός.

Σε βλέπουν ως κοινωνικά αδέξιο. Διακόπτεις τον άλλον και συχνά παραβιάζεις τα όρια του χωρίς να το καταλαβαίνεις.

Συνήθως αλλα όχι αναγκαστικά…

Έχεις πολλές μισοτελειωμένες δουλειές. Βαριέσαι όταν κάτι γίνεται ρουτίνα ή χάνει την περιπέτειά του.

Δυσκολεύεσαι να διαβάζεις, και αν το κάνεις διαβάζεις πολλά ταυτόχρονα.

Πετάγεσαι και λες πράγματα γιατί φοβάσαι ότι θα τα ξεχάσεις.

Δέχεσαι πιο συχνά κλήσεις για παραβατική οδηγική συμπεριφορά. Συχνά μετανιώνεις για αγορές σου. Δυσκολεύεσαι να μείνεις μέσα στο πλαίσιο του προϋπολογισμού. Ξοδεύεις παρορμητικά.

Αναζητάς την ένταση. Όχι μόνο οδηγώντας γρήγορα αλλά και δημιουργώντας δράματα στις σχέσεις σου. Αναζητάς καινούριες όταν αρχίζεις να βαριέσαι.

Και τέλος ίσως συχνά…

Έχεις εκρήξεις θυμού και συναισθηματικές μεταπτώσεις.

Δυσκολεύεσαι να σταθεροποιηθείς επαγγελματικά και συναισθηματικά.

Έχεις μια πτώση στην ποιότητα ζωής και οι αποτυχίες σε οδηγούν σε μαθημένη αίσθηση αβοηθησίας.

Οικογένεια και συνάδελφοι επηρεάζονται, καθώς «υποχρεώνονται» να υπερλειτουργούν. Και, συνήθως, αυτό συμβαίνει γιατί καταλήγεις με άτομα που σε οργανώνουν, τα οποία όμως στη συνέχεια τα κατηγορείς για καταπίεση.

Αντιμετωπίζεις γενικότερες δυσκολίες στις σπουδές σου: πολλές αποτυχίες και αλλαγές κατεύθυνσης σου δημιουργούν μια εικόνα ανευθυνότητας.

Συνήθως, υπάρχει οικογενειακό ιστορικό. Τουλάχιστον 25% έχουν και κάποιον άλλον με ΔΕΠΥ στην οικογένεια.

Παρουσιάζεις μεγάλη συναισθηματική αστάθεια μέσα στην ίδια τη μέρα (που δεν είναι μέρος μιας συναισθηματικής διαταραχής). Πολύ έντονες συναισθηματικές αντιδράσεις, που ξαφνιάζουν τους άλλους και που γρήγορα εξανεμίζονται.

Έχεις χαμηλή αυτοεκτίμηση λόγω των πολλών εμπειριών αποτυχίας.

Ανάλογα με τα συμπτώματα που κυριαρχούν, η ΔΕΠΥ διακρίνεται σε 3 τύπους: τον Απρόσεκτο, τον Υπερδραστήριο/Παρορμητικό και τον Συνδυασμένο.

Νιόβη Μιχαλοπουλου, Psy. D., Κλινική Ψυχολόγος

Η διάγνωση της ΔΕΠΥ στους ενήλικες είναι αρκετά πολύπλοκη διαδικασία που απαιτεί εξειδικευμένη μεθοδολογία και, δυστυχώς, η εμπειρία της Ψυχιατρικής στον τομέα αυτόν καθώς και στις θεραπευτικές επιλογές για την αντιμετώπισή της είναι ακόμη περιορισμένη.

Η τεκμηρίωση ότι η διαταραχή άρχισε στην παιδική ηλικία και η κατά κανόνα συνύπαρξη πολλών συννοσηρών καταστάσεων της παιδικής και της ενήλικης ζωής, αποτελούν τα ισχυρότερα εμπόδια για τη σωστή κλινική διάγνωση της διαταραχής.

Μπορείτε να συμπληρώστε τη Φόρμα αξιολόγησης για ενήλικες του Τμήματος Νευροαναπτυξιακών Διαταραχών Ενηλίκων Α΄ Ψυχιατρικής Κλινικής ΕΚΠΑ, Αιγινήτειο Νοσοκομείο.

Χωρίς καμία αμφιβολία, η ζωή είναι πιο δύσκολη με τη Διαταραχή της Ελλειμματικής Προσοχής & Υπερκινητικότητας (ΔΕΠΥ), μιας από τις «πιο συχνές νευροβιολογικές διαταραχές που δημιουργούν πολλαπλά προβλήματα». Με αυτά τα λόγια ξεκίνησε την πρόσφατη διάλεξή του, στην Αθήνα, ο Dr. Ari Tuckman με θέμα τη ΅ΔΕΠΥ στους ενήλικες και πως μπορεί να αντιμετωπιστεί΅. Σας μεταφέρουμε ορισμένα σημαντικά σημεία της ομιλίας:

Η ΔΕΠΥ δυσκολεύει τις σπουδές, την εργασία, τις ερωτικές και κοινωνικές σχέσεις, την καθημερινότητα, τη ψυχολογία και τόσους πολλούς άλλους τομείς στη ζωή ενός ενήλικα, που τον καθιστά κατά κάποιο τρόπο ανάπηρο: ανάπηρο στη διαχείρισή της καθημερινότητάς του, της ζωής του. Ο σύγχρονος κόσμος είναι πολύπλοκος. Το να ενεργούμε σωστά για να ανταπεξέλθουμε σε όλα, όσα απαρτίζουν την καθημερινότητα μας, είναι τις περισσότερες φορές από μόνο του πρόκληση! Η διαχείριση της καθημερινότητας προϋποθέτει ότι έχουμε μια σειρά από ικανότητες που μας επιτρέπουν:

να φιλτράρουμε και να αξιολογούμε σωστά τα ερεθίσματα που μας έρχονται από τον έξω κόσμο, αλλά και από τον εσωτερικό μας κόσμο (π.χ. σκέψεις, αναμνήσεις, ιδέες, κλπ.)
να αποφασίζουμε την κάθε στιγμή τι είναι το πιο σημαντικό να γίνει, έχοντας κατά νου το παρόν, το παρελθόν και το μέλλον (π.χ. να δω λίγο ακόμα τηλεόραση ή να κοιμηθώ νωρίς, αφού κάθε φορά που βλέπω ακόμα λίγη τηλεόραση, τελικά ξενυχτάω και αργώ στη δουλειά το πρωί).

Οι ικανότητες αυτές ονομάζονται εκτελεστικές λειτουργίες, και είναι ανώτερες γνωστικές διεργασίες που μας βοηθούν να διαχειριστούμε την πολυπλοκότητα της ζωής, παίρνοντας αποφάσεις βασιζόμενοι στην πρότερη εμπειρία μας, προβάλλοντας την στο μέλλον και λαμβάνοντας υπόψη τις σημερινές συνθήκες. Δηλαδή να κάνουμε τη σωστή κίνηση στο σωστό χρόνο. Οι εκτελεστικές λειτουργίες περιλαμβάνουν τις εξής επιμέρους ιδιότητες:

Μνήμη(να θυμηθώ να πληρώσω ένα λογαριασμό ή να μπορώ να συγκρατήσω μια πληροφορία που διάβασα πριν 5 λεπτά)
Συγκέντρωση(να μπορώ να συγκεντρωθώ κατά βούληση και κατ’ ανάγκη, ανεξάρτητα από το αν με ενδιαφέρει το αντικείμενο)
Καλή αίσθηση του χρόνου(να μη χάνομαι όταν είμαι απορροφημένος σε κάτι)
Συναισθηματικό αυτοέλεγχο να μην πετάγομαι να ολοκληρώσω τη φράση κάποιου) και αναστολή αντίδρασης (response inhibition) (να το σκεφτώ καλά πριν βρίσω το αφεντικό μου που με θύμωσε)
Εσωτερική κινητοποίηση του εαυτού (να μην αποφεύγω/ αναβάλω ό,τι με δυσκολεύει)
Πρόβλεψη των συνεπειών (να μην αμελώ π.χ. τον οδοντίατρο, γιατί τελικά θα υποφέρω περισσότερο όταν μου χαλάσουν τα δόντια)

Κάθε μία από τις παραπάνω λειτουργίες «πάσχει» στα άτομα με ΔΕΠΥ, με αποτέλεσμα να μην αντιμετωπίζεται σωστά η καθημερινότητα και να οδηγείται η ζωή τους συχνά στο χάος.

αναστολή αντίδρασης (response inhibition)

Η αναγνώριση και η αποδοχή της διαταραχής, μέσα από τη σωστή διάγνωση ενός εξειδικευμένου επαγγελματία ψυχικής υγείας, είναι όπως πάντα το πρώτο βήμα. Τα επόμενα βήματα είναι:

Η εκπαίδευση πάνω στη διαταραχή και η ενημέρωση του στενού μας περιβάλλοντος γι αυτήν. Μαθαίνοντας για τα νευροβιολογικά αίτια της ΔΕΠΥ και τις επιπτώσεις της στις εκτελεστικές λειτουργίες, αρχικά, απενοχοποιούμαστε από βαθιά ριζωμένες πεποιθήσεις του τύπου «είμαι χαζός, είμαι τεμπέλης, είμαι κακομαθημένος, είμαι εγωιστής, είμαι ανεύθυνος». Και επειδή έτσι μάλλον μας βλέπουν και οι δικοί μας, τους βοηθάμε και αυτούς να μας καταλάβουν για να μπορούν να διαχωρίσουν τις πράξεις μας από τις προθέσεις μας (δεν είναι ότι δε θέλω, αλλά αδυνατώ να το κάνω)! Η εκπαίδευση της οικογένειας παίζει επομένως ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στη διαχείριση της ΔΕΠΥ, τόσο για το ίδιο το άτομο με ΔΕΠΥ, όσο και για τους οικείους του. Συχνά, τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας έχουν συσσωρεύσει πολύ θυμό και κούραση, λόγω του συνεχούς χάους που αντιμετωπίζουν, προσπαθώντας να προβλέψουν την επόμενη καταστροφή, αλλά και να σβήσουν την προηγούμενη πυρκαγιά (λειτουργούν και ως πυροσβέστες). Ως γονείς ή ως σύντροφοι έχουν δουλέψει σκληρά για να καλύψουν τις αδυναμίες του δικού τους ανθρώπου (υπενθυμίζοντας, οργανώνοντας και κινητοποιώντας τον) και έχουν απογοητευτεί από τις αλλεπάλληλες υποσχέσεις και ματαιώσεις. Κατανοώντας, λοιπόν, τη ΔΕΠΥ, μπορούν μαζί πια να οργανώσουν μια στρατηγική αντιμετώπισης των προβλημάτων με αποδοχή των ιδιαιτεροτήτων του ατόμου λόγω της διαταραχής και με περισσότερη υπομονή.

Τα φάρμακα (Methylphenidate, Amphetamine, Norepinephrine) αυξάνουν την αναστολή αντίδρασης (response inhibition) και δίνουν χρόνο και χώρο στις εκτελεστικές λειτουργίες να δουλέψουν. Βάζουν φρένο στην απροσεξία και στον παρορμητισμό, δίνουν την αναγκαία ώθηση για μια αυτοπαρακίνηση και αυξάνουν τις πιθανότητες επιτυχίας μιας προσπάθειας που αφορά στη συγκέντρωση, οργάνωση, συνέπεια, ή μνήμη.

Το coaching, όπως και τα φάρμακα, αντισταθμίζει αδυναμίες στις εκτελεστικές λειτουργίες, χρησιμοποιώντας όμως ως εργαλείο θεμελιώδεις στρατηγικές. Δυστυχώς, εξειδικευμένο coaching δεν υπάρχει ακόμη στην Ελλάδα.

Με το coaching μαθαίνουμε

στρατηγικές που βελτιώνουν την απροσεξία, μειώνοντας τα διασπαστικά ερεθίσματα και αυξάνοντας την πιθανότητα να προσέξουμε ένα σημαντικό ερέθισμα
στρατηγικές που περιορίζουν την άσκοπη υπερκινητικότητα, διοχετεύοντας την ενέργεια σε ασφαλείς και οργανωμένες δραστηριότητες
στρατηγικές που μειώνουν τον παρορμητισμό, προβλέποντας κι εμποδίζοντας καταστάσεις όπου ο παρορμητισμός θα μπορούσε να μας βάλει σε μπελαδες.

Ταυτόχρονα εκπαιδεύονται και οι δικοί μας άνθρωποι για να μη μας παρεξηγούν. Η ψυχοθεραπεία λειτουργεί συμπληρωματικά και επουλωτικά. Επαναπροσδιορίζουμε τον εαυτό μας σε σχέση με τις ιδιαιτερότητες της ΔΕΠΥ και για πρώτη φορά δίνουμε εξηγήσεις που δεν μας στιγματίζουν ή ενοχοποιούν. Βλέποντας διαφορετικά τον εαυτό μας και με περισσότερη κατανόηση, μειώνουμε την ανάγκη να λειτουργούμε «αμυντικά». Οι δικαιολογίες, η άρνηση καιη αναβλητικότητα μετατρέπονται σε εξηγήσεις και στρατηγικές αντιμετώπισης των ελλειμμάτων μας. Η αυτοπεποίθησή μας ενισχύεται, καθώς βάζουμε και συχνά κατακτούμε ρεαλιστικούς στόχους. Βλέπουμε καθαρά και αποδεχόμαστε τα ελλείμματα και τις αδυναμίες μας. Δουλεύουμε τις εξαρτήσεις (αλκοόλ, ναρκωτικά, τζόγος, σεξ), που συχνά συνοδεύουν τη ΔΕΠΥ όταν αυτή έχει διαγνωστεί όψιμα, καθώς και τις σχέσεις μας με την/τον σύντροφο, όπως και τη σχέση μας μέσα και έξω από την οικογένεια.

Η ισορροπία μεταξύ ενσυναίσθησης (empathy) και υπευθυνότητας μας οδηγεί σε μία καλύτερη σχέση με τον εαυτό μας. Διαχωρίζουμε την πρόθεση από τη συμπεριφορά μας. Αναγνωρίζουμε την έξτρα προσπάθεια που έχουμε καταβάλει τόσα χρόνια και καταβάλλουμε ακόμα για να καταφέρουμε κάτι, και έτσι αυξάνουμε την εμπιστοσύνη στον εαυτό μας. Μαθαίνουμε ότι η επιτυχία ΔΕΝ είναι γραμμική: πάντα υπάρχουν τα εμπόδια και τα πισωγυρίσματα. Και ο σκοπός μας ΔΕΝ είναι η «τελειότητα», αλλά η βελτίωση και η ολοκλήρωση. Η τελειομανία της ΔΕΠΥ είναι μια άμυνα ενάντια στη χαμηλή αυτοεκτίμηση, όμως ένα αρκετά καλό αποτέλεσμα είναι πάντα καλύτερο από ένα μισοτελειωμένο τέλειο αποτέλεσμα.

Καθώς οι κοντινές μας σχέσεις επηρεάζονται και αυτές από τη ΔΕΠΥ, μέσα από τη ψυχοθεραπεία μπορούν να δουλευτούν τα συνήθη θέματα (εξισορρόπηση ρόλων, κατάργηση του δίπολου «ανεύθυνος-υπερελεγκτική», δυσκολίες με την οριοθέτηση, οικονομικό χάος, κτλ) και να βρεθεί μια νέα ισορροπία μεταξύ του ζευγαριού πιο λειτουργική και για τους δύο. Για παράδειγμα, ο σύντροφος ενός ατόμου με ΔΕΠΥ μέσα από τη ψυχοθεραπεία καταφέρνει να ξεπεράσει το θυμό του, να δει ρεαλιστικά τη σχέση τους και να διαχωρίσει τα χαρακτηριστικά της ΔΕΠΥ από το χαρακτήρα και τις προθέσεις του συντρόφου του. Αντίστοιχα το άτομο με τη ΔΕΠΥ αντιλαμβάνεται πως και πόσο η διαταραχή του επηρεάζει ΚΑΙ τη ζωή του συντρόφου του και αποκτά και ο ίδιος περισσότερη κατανόηση για τον άλλον. Και οι δύο μπορούν να διεκδικήσουν περισσότερο χώρο μέσα στη σχέση.

Η ΔΕΠΥ δεν είναι δώρο. Είναι μια χρόνια διαταραχή που δυσκολεύει τη ζωή του ατόμου και του περιβάλλοντός του, είναι όμως κάτι που θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί με την κατάλληλη υποστήριξη και καθοδήγηση. Ωστόσο, η αντιμετώπιση είναι αναγκαστικά πολυεπίπεδη και σύνθετη, ξεκινάει από το ίδιο το άτομο με την αναγνώριση του προβλήματος και πολύ συχνά καταλήγει σε μια πολύ καλύτερη και ενδεχόμενα επιτυχημένη ζωή.

Διάλεξη του Dr. Ari Tuckman στο Deree College. Μεταφορά στα Ελληνικά και σύμπτυξη: Νιόβη Μιχαλοπούλου, Psy.D.,Κλινική Ψυχολόγος

Η διαχείριση της καθημερινότητας είναι μια πρόκληση πια για όλους μας. Πόσο μάλλον για τους ενήλικες με ΔΕΠΥ που δυσκολεύονται στη μνήμη, στην οργάνωση, στη διαχείριση του χρόνου τους, στη συγκέντρωση και την κινητοποίηση, που απογοητεύουν συχνά τους εαυτούς τους και τους άλλους, υποφέροντας ακόμα πιο συχνά από χαμηλή αυτοπεποίθηση, κατάθλιψη, άγχος, εθισμούς, κτλ.

Μια γενική συμβουλή από την ειδικό της ΔΕΠΥ Kathleen Nadeau είναι μια ισορροπημένη ζωή σε όλα τα επίπεδα. Την εξηγώ με συγκεκριμένα παραδείγματα. Υιοθετείστε μια υγιεινή διατροφή. Μ’ αυτόν τον τρόπο θα αποφύγετε την αίσθηση κόπωσης, την αύξηση βάρους ή την ψυχαναγκαστική κατανάλωση.

FOOD

Φτιάξτε μια λίστα με τα συνηθισμένα σας ψώνια από το σούπερ μάρκετ και τυπώστε την πολλές φορές για να είστε πάντα οργανωμένοι οταν πάτε.

Έχετε αυτήν τη λίστα πάνω στο ψυγείο και κάθε φορά που τελειώνει κάτι στο σπίτι σημειώστε το πάνω στη λίστα.

Φτιάξτε το μενού 2 εβδομάδων, έτσι ώστε να την επαναλαμβάνεται ανά δεύτερη εβδομάδα.

Κρατήστε τον απλό κανόνα σε κάθε γεύμα να υπάρχει πρωτεΐνη, λαχανικό και υδατάνθρακας.

Δημιουργήστε συνθήκες χαλάρωσης και μια ήσυχη ρουτίνα για την ώρα του ύπνου.

YOGA

Βάλτε αλάρμ για να πάτε για ύπνο, όχι μόνο για να ξυπνήσετε.

Αποφύγετε τα κινητά, την τηλεόραση και το ίντερνετ στο κρεβάτι.

Κάντε καθοδηγούμενο διαλογισμό ή με μια ηχογραφημένη άσκηση μυϊκής χαλάρωσης.

Ασκηθείτε καθημερινά. Η άσκηση μπορεί να σας ηρεμήσει, να κατευνάσει την αυξημένη ενέργεια και να πάρει την πίεση που νιώθετε.

TRAINING

Ειδικά για τους υπερκινητικούς τύπους η αερόβια άσκηση είναι αναγκαία για τη εκτόνωση της ενέργειας αλλά και για τη συγκέντρωση.

Συνδυάστε την άσκηση με τη δουλειά, π.χ. διαβάζοντας πάνω στο στατικό ποδήλατο ίσως συγκεντρώνεστε καλύτερα.

Κάντε περιστασιακή και ελεγχόμενη χρήση αλκοόλ.

Μειώστε το άγχος σε ανεκτά επίπεδα. Μάθετε να αποδέχεστε τον εαυτό σας και τα συναισθήματά σας.

Δουλέψτε με έναν ψυχοθεραπευτή τους δυσλειτουργικούς τρόπους σκέψης και συμπεριφοράς που οδηγούν και σε περισσότερο άγχος και σε λιγότερες πιθανότητες επιτυχίας σε κάποια προσπάθειά σας.

Δημιουργήστε μέσα στην ημέρα ερεθίσματα που σας ενδιαφέρουν και σας δημιουργούν κίνητρο.

Η ΔΕΠΥ ειναι η κατεξοχήν διαταραχή του «ξέρω τι πρέπει να κάνω, αλλά δε μπορώ να το κάνω».

Αρα, δημιουργείστε δικούς σας ιδιαίτερους τρόπους επιβράβευσης σε κάθε βήμα μιας προσπάθειας που αλλιώς θα πήγαινε προς αποτυχία.

Βάλτε στοιχήματα με τον εαυτό σας για το πόσο γρήγορα μπορείτε να τελειώσετε μια βαρετή δουλειά, που υπό φυσιολογικές συνθήκες θα αναβάλλατε. Και όταν πετύχετε το στοίχημα, επιβραβευστε τον εαυτό σας.

Ενημερώστε τα πρόσωπα του περιβάλλοντός σας για τη ΔΕΠΥ.

HELP

Δημιουργήστε υποστηρικτικές σχέσεις, που θα σας ανακουφίσουν και θα σας απαλλάξουν από συγκρούσεις και κατηγορίες. Οι φίλοι και η οικογένειά σας θα σας δώσουν επιπλέον χώρο, όταν ξέρουν τι σας δυσκολεύει.

Επειδή η ΔΕΠΥ δημιουργεί αρκετές εντάσεις σε όλες τις κοντινές σχέσεις, και συχνά φορτώνει τους συντρόφους ή/και συναδέλφους με τη «λάντζα», συχνά οδηγεί σε υποσχέσεις που δεν κρατιούνται και σε «θα» που δεν υλοποιούνται, ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΤΕ την ευθύνη σας για αυτό. Και δειξτε καλή θέληση να προσπαθήσετε ξανά την επόμενη φορά.

Μην περιβάλλεστε όμως από επικριτικά άτομα που ψάχνουν να σας κατηγορήσουν.

Εξηγήστε καθαρά τις ιδιαιτερότητες της ΔΕΠΥ, και ζητήστε τη βοήθεια που χρειάζεστε

Επιλέξτε ένα επάγγελμα που βασίζεται στα δυνατά σας σημεία και δεν ενεργοποιεί τις αδυναμίες σας.

Ο συνδυασμός της ελευθερίας και της δημιουργικότητας μέσα όμως σε μια πολύ δομημένη δουλειά, για παράδειγμα, ίσως είναι ένας πολύ καλός συνδυασμός.

Νιόβη Μιχαλοπούλου, Psy. D. Κλινική Ψυχολόγος

Η έλλειψη επίγνωσης της διαταραχής σήμαινε ότι πολλοί άνθρωποι δυσκολεύονταν να κρατήσουν θέσεις εργασίας. Αλλά η σωστή διάγνωση και υποστήριξη επιτρέπουν σε περισσότερους υπαλλήλους να αξιοποιήσουν στο έπακρο τα ταλέντα τους

“Ως υπάλληλος, δεν ήμουν πολύ καλή επειδή είχα τρομερές αντιφάσεις”, λέει η Jannine Harris, 44 ετών, από το Northampton. “Μια είμαι αστέρι και μια είμαι άχρηστη. Και αυτό είναι προφανώς απογοητευτικό για έναν εργοδότη, διότι δεν ξέρει ποια Jannine πρόκειται να αντιμετωπίσει. “

Η Jannine λέει ότι έχασε ή έφυγε πάνω από 40 δουλειές προτού εγκατασταθεί στον τρέχοντα ρόλο της στο σχολείο Billing Brook ως καθηγήτρια ειδικών αναγκών. “Έχω απολυθεί από τόσες πολλές δουλειές”, λέει. “Αυτός ήταν ο κύκλος των πραγμάτων. Η μόνη φορά που κατάφερα να διατηρήσω μια μακροχρόνια δουλειά πριν από την τρέχουσα, ήταν όταν εργαζόμουν για τον εαυτό μου για έξι χρόνια”.

Η Jannine δεν γνώριζε ότι η ασυνέπεια και οι τόσες αλλαγές οφείλονταν σε μη διαγνωσμένη Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής/Υπερκινητικότητας (ΔΕΠΥ), μια νευροαναπτυξιακή διαταραχή που περιγράφει μια ομάδα συμπεριφορών συμπεριλαμβανομένης της απροσεξίας, της υπερκινητικότητας και της παρορμητικότητας. Τα προβλήματα που αντιμετωπίζει η Jannine στην εργασία τα μοιράζονται πολλοί που έχουν αυτή την διαταραχή.

Μια νέα έκθεση σχετικά με τον κοινωνικοοικονομικό αντίκτυπο της ΔΕΠΥ, η οποία διεξήχθη από τον Demos, μια cross party think tank, έδειξε ότι η ΔΕΠΥ μπορεί να συνδεθεί με την έλλειψη σχεδιασμού σταδιοδρομίας, την κακή παραγωγικότητα στο χώρο εργασίας και την αυξημένη αστάθεια στον εργασιακό τομέα. Η έκθεση διαπίστωσε επίσης ότι οι ενήλικες με ΔΕΠΥ έχουν κατά 15% μεγαλύτερη πιθανότητα να λαμβάνουν παροχές πρόνοιας.

Τα ευρήματα της έκθεσης του Demos συσχετίζονται με τις δικές μου εμπειρίες στην εργασία. Διαγνώσθηκα με ΔΕΠΥ στις αρχές της δεκαετίας του 1990, όταν ήμουν έξι χρονών. Οι εκπαιδευτικοί δεν γνώριζαν τον όρο εκείνη την εποχή και εκδιώχθηκα από κάθε σχολείο που παρακολούθησα τελικά αφήνοντας το σχολείο εντελώς σε ηλικία 14 ετών. Η έλλειψη προσόντων που προέκυψαν από μια τόσο πρόωρη αποχώρηση από την εκπαίδευση περιόρισε τις επιλογές σταδιοδρομίας μου σε σχετικά απλές θέσεις εργασίας.

Πολλοί άνθρωποι μπορούν να ανεχθούν τη μονοτονία και να κάνουν το ίδιο έργο ξανά και ξανά σε χαμηλόμισθους ρόλους, αλλά για μένα ήταν βασανιστικό. Για παράδειγμα, το 2010 ειχα μια εργασία κηπουρικής με το Oldham council. Ένα από τα καθημερινά μου καθήκοντα ήταν να ξεριζώνω με μια σκαπάνη μέσα από παρτέρια τα άγρια χόρτα. Εγώ όμως, αντί να κάνω το καθήκον μου, ένιωσα ότι θα ήταν πολύ πιο διασκεδαστικό να περιστρέφω τη σκαπάνη μου σαν όπλο ninja και να περνάω τον υπόλοιπο χρόνο μου, κάνοντας πλάκα με τους συναδέλφους μου. Οι εργοδότες μου ήταν αρκετά ανεκτικοί και έκαναν ό, τι μπορούσαν για να με φιλοξενήσουν παρά την κακή συμπεριφορά μου – μου έδωσαν και χρόνο μακριά από τη δουλειά για να λάβω θεραπεία.

Εγώ είχα διαγνωστεί με ΔΕΠΥ σε νεαρή ηλικία, αλλά πολλοί ενήλικες αγωνίζονται για χρόνια χωρίς να ξέρουν γιατί οι σχέσεις και οι δουλειές τους συνεχίζουν να καταστρέφονται.

Ο Dan Maudsley, 38 ετών, ο οποίος εργάζεται ως δημοσιογράφος για το BBC Radio 5 Live, λέει ότι η ζωή του ήταν σε «σημείο κρίσης» προτού διαγνωστεί πριν από τρία χρόνια. “Κατά κάποιον τρόπο, κάνοντας περιλήψεις ειδήσεων ταιριάζει με τη ΔΕΠΥ, επειδή οι προθεσμίες είναι σύντομες και με κρατάνε συγκεντρωμένο.” Αλλά ο Maudsley έγραφε τις περιλήψεις τελευταία στιγμή και οι συνάδελφοι του άρχισαν να διαμαρτύρονται. “Νομίζω ότι αν δεν είχα διαγνωστεί θα είχα χάσει και τη δουλειά μου και τη γυναίκα μου επειδή η φθορά στην εργασία οδηγούσε σε προβλήματα στο σπίτι”, λέει.

Από τότε που διαγνώστηκε, ο Maudsley παίρνει φάρμακα για να διαχειριστεί την κατάστασή του και έχει σχεδιάσει άλλες στρατηγικές για να βεβαιωθεί ότι λειτουργεί καλύτερα στην εργασία, όπως το να έχει χρονόμετρο στο γραφείο του για να να οπτικοποιεί το χρόνο.

Αλλά ο John από το Λιντς χρειάστηκε να απολυθεί από τη δουλειά του και να περάσει μια απόπειρα αυτοκτονίας πριν λάβει μια διάγνωση ΔΕΠΥ. “Πάντα ήξερα ότι ήμουν διαφορετικός με κάποιο τρόπο, αλλά δεν ήξερα ότι είχα την κατάσταση”, λέει. “Έτσι, πέρασα τα τελευταία 30 χρόνια σκεπτόμενος ότι ήμουν κατώτερος, επειδή δυσκολευόμουν να κάνω πράγματα που οι πιο τυπικοί άνθρωποι σκέφτονται σαν δεδομένα.”

«Υπέθετα ότι τα πάντα ήταν μόνο δικό μου λάθος»

Ο John ήξερε ότι ήταν καλός με τους πελάτες, αλλά δυσκολευόταν να κρατάει τα ραντεβού του ή να εμφανίζεται εγκαίρως και ήταν γενικά αποδιοργανωμένος. Μόλις ξεκίνησε την φαρμακευτική αγωγή, ωστόσο, τα πάει πολύ καλύτερα και σχεδιάζει να δημιουργήσει έναν μη κερδοσκοπικό οργανισμό για αστέγους.

Όταν συνάντησα τον Simon, 45, στο Canary Wharf, ανατολικό Λονδίνο, μου είπε ότι τα πράγματα άρχισαν να πηγαίνουν στραβά όταν άλλαξε ο ρόλος του στη δουλειά. “Μου προσέφεραν μια δουλειά που σκέφτηκα ότι θα ήταν ένα σπουδαίο επόμενο βήμα, αλλά δεν τελικά δε λειτούργησε. Έχασα όλα τα ωραία πράγματα της παλιάς δουλειάς και απέκτησα όλη τη σαβούρα. Μπόρεσα να το αντιμετωπίσω σ᾽ένα μικρό ποσοστό αλλά όχι 100% », λέει. Ο Simon εργάζεται ως επιχειρηματικός αναλυτής για μια έγκυρη χρηματοπιστωτική εταιρεία και λέει ότι όταν ξεκίνησε πολύ γρήγορα εντυπωσίασε τους εργοδότες του και του έδωσαν ως αποτέλεσμα μεγάλη ελευθερία κινήσεων. “Μου δόθηκε χώρος και άλλα ενδιαφέροντα πράγματα να κάνω”, λέει. “Αυτή η ελευθερία μου κάνει καλό. Όταν δεν την έχω αρχίζω να αποτραβιέμαι και να αποσυνδέομαι.”

Ο Simon πήρε άδεια για έξι εβδομάδες λόγω της πίεσης που προκάλεσε η αλλαγή των ρόλων και τώρα εργάζεται τις μισές ημέρες. Αφού έκανε μερικές από τις δικές του έρευνες, σκέφτηκε ότι μπορεί να έχει ΔΕΠΥ. Διαγνώστηκε επίσημα πριν από δύο εβδομάδες.

Με το κόστος που συνεπάγεται η μη διαγνωσμένη ΔΕΠΥ, τι μπορούν να κάνουν οι εργοδότες για να εξασφαλίσουν ότι οι υπάλληλοί τους δεν θα επιδεινωθούν στην εργασία; Για τη Michelle Beckett, Διευθύνουσα Σύμβουλο και ιδρύτρια της ADHD Action μια φιλανθρωπική οργάνωση που ασκεί πιέσεις στην κυβέρνηση για τη δημιουργία προβλέψεων για όσους έχουν ΔΕΠΥ – το κλειδί είναι η ευαισθητοποίηση. “Νομίζω ότι τα άτομα με ΔΕΠΥ έχουν πολλά δυνατά σημεία αν υποστηρίζονται σωστά από τους εργοδότες”, λέει. “Δεν χρειάζεστε πολλούς πρόσθετους πόρους για να διαχειριστείτε έναν υπάλληλο με ΔΕΠΥ”. Πιστεύει ότι οι μικρές επιχειρήσεις θα μπορούσαν να ωφεληθούν από τον τύπο του εγκεφάλου που μπορεί να φέρει κάποιος με ΔΕΠΥ.

Ο Simone Vibert, ερευνητής στο Demos και συγγραφέας της έκθεσης για τον κοινωνικοοικονομικό αντίκτυπο της ΔΕΠΥ, συμφωνεί με την Beckett: “Τα άτομα με ΔΕΠΥ που έλαβαν διάγνωση και υποστήριξη μπορούν να είναι εξαιρετικά πολύτιμα για τους εργοδότες. Ένα κοινό φαινόμενο μεταξύ ατόμων με ΔΕΠΥ είναι η υπερεστίαση “- η τάση να επικεντρωθεί σε ορισμένα πάθη, ενδιαφέροντα ή εργασίες πολύ έντονα – κάτι που θα μπορούσε να αποδειχθεί πολύ χρήσιμο σε ένα εργασιακό χώρο.” Προσθέτει ότι οι εργοδότες πρέπει να συνεργαστούν με άτομα με ΔΕΠΥ για να προσδιορίσουν την καλύτερη στρατηγική υποστήριξης τους. “Η ΔΕΠΥ επηρεάζει τα άτομα με πολύ διαφορετικούς τρόπους [και] μπορεί να επηρεάσει το ίδιο άτομο διαφορετικά από μέρα σε μέρα. Μια δουλειά μπορεί να φανεί εύκολη μια μέρα, αλλά αργότερα να μοιάσει πολύ πιο δύσκολη. “ Συνιστά επίσης στους εργοδότες και στο προσωπικό του Τμήματος Εργασίας και Συντάξεων να κατευθύνουν το προσωπικό με την ΔΕΠΥ στην πρόσβαση στην εργασία – ένα πρόγραμμα στήριξης της απασχόλησης χρηματοδοτούμενο από το δημόσιο, το οποίο παρέχει επιχορηγήσεις σε άτομα με αναπηρίες. Το πρόγραμμα μπορεί να χρησιμοποιηθεί από άτομα με ΔΕΠΥ για υποστήριξη με coaching για τη ΔΕΠΥ που τους βοηθά να αναπτύξουν στρατηγικές για να διαχειριστούν την κατάστασή τους και να επιτύχουν στη ζωή, συμπεριλαμβανομένης της απασχόλησης ».

Η ΔΕΠΥ είναι μια διαχειρίσιμη διαταραχή όπου όσοι έχουν τη σωστή υποστήριξη, η ζωή τους μπορεί να βελτιωθεί δραματικά. Για τον Maudsley, το πιο σημαντικό πράγμα που μπορεί να κάνει ένας εργοδότης είναι να “ακούσει και να τα κουβεντιάζει. Είναι μια διαρκής συζήτηση. Θα υπάρχουν προσαρμογές σε όλη τη σταδιοδρομία μου και δεν είναι πάντα σαφές ποιες θα είναι “.

Η Harris εξελίσσεται με παρόμοιο τρόπο σε ένα εργασιακό περιβάλλον όπου υποστηρίζεται από τον εργοδότη της και συνεργάζεται με πολλούς φοιτητές που έχουν ΔΕΠΥ. Συμμετέχει επίσης στην κατάρτιση και την παροχή βοήθειας στους εκπαιδευτικούς απρόσεχτων ή υπερκινητικών φοιτητών. “Διδάσκω παιδεία και είναι ένα τέλειο θέμα για την τόνωση του ενθουσιασμού μου και την διοχέτευση της ενέργειας μου. Αυτό με κάνει να νιώθω χρήσιμος και πολύτιμος ». Επίσης αισθάνεται ότι το σχολείο της θεωρεί τη ΔΕΠΥ της ως πλεονέκτημα. “Κανείς δεν περιμένει να τρέχω μια τυπική, ήσυχη τάξη”, λέει. “Μου επιτρέπεται να είμαι εγώ, με όλη μου την ενέργεια.”

‘People with ADHD can be incredibly valuable at work’ άρθρο του Daniel Lavell στην εφημερίδα The Guardian, 18/3/18

Απόδοση στα ελληνικά: Νιόβη Μιχαλοπούλου, Psy. D. Κλινική Ψυχολόγος

Η ΔΕΠ-Υ είναι μια νευροβιολογική κατάσταση που ακολουθεί το άτομο σε όλη του τη ζωή, με διαφορετικά χαρακτηριστικά σε κάθε ηλικία. Τα βασικά χαρακτηριστικά της είναι η υπερκινητικότητα, η παρορμητικότητα και η ελλειμματική προσοχή. Δεν έχουν όλα τα άτομα απαραιτήτως όλα τα χαρακτηριστικά της ΔΕΠ-Υ στον ίδιο βαθμό (Barkley et al., 2009).

Τα άτομα που έχουν λάβει έγκαιρη διάγνωση και θεραπευτική αντιμετώπιση είναι πιθανό στην ενήλικη ζωή να έχουν καταφέρει να ελέγξουν σε σημαντικό τα συμπτώματα σχεδόν όπως τα άτομα χωρίς ΔΕΠ-Υ (Resnick, 2005). Επιπλέον, ένας μεγάλος αριθμός παιδιών με ΔΕΠ-Υ αργούν εξαιρετικά να διαγνωστούν και να λάβουν την κατάλληλη υποστήριξη με αποτέλεσμα να εμφανίζουν συναισθηματικές και ακαδημαϊκές δυσκολίες ως φοιτητές (Green & Rabiner, 2012).

Σύμφωνα με τη βιβλιογραφία τα ποσοστά εμφάνισης της ΔΕΠ-Υ έχουν αυξηθεί τα τελευταία χρόνια και τα άτομα αυτά έχουν λιγότερες πιθανότητες να εισαχθούν στην τριτοβάθμια εκπαίδευση και να αποφοιτήσουν λόγω των δυσκολιών που παρουσιάζουν κυρίως στις ακαδημαϊκές δεξιότητες και στην αυτο-οργάνωση (Green & Rabiner, 2012). Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να δούμε τι δυσκολίες αντιμετωπίζουν ως φοιτητές και πώς μπορούν να βοηθηθούν.

Οι επιδημιολογικές έρευνες για τα ποσοστά των φοιτητών με ΔΕΠ-Υ στην τριτοβάθμια εκπαίδευση είναι λίγες, με μικρά δείγματα και πολλές μεθοδολογικές αδυναμίες. Σύμφωνα με τους DuPaul et al. (2009) περίπου το 25% των φοιτητών που έχουν δηλωμένες ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες στα αμερικανικά ιδρύματα τριτοβάθμιας εκπαίδευσης είναι φοιτητές με διάγνωση ΔΕΠ-Υ.

Δε θα εμβαθύνουμε περισσότερο στο ποσοστό της ΔΕΠ-Υ στους φοιτητές, γιατί δεν αποτελεί το βασικό σκοπό του άρθρου. Πρέπει όμως να πούμε πως ως ιδρύματα τριτοβάθμιας εκπαίδευσης θεωρούμε όλα τα αναγνωρισμένα ιδρύματα μετα-δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, δημόσια και ιδιωτικά, ανάλογα με το εκπαιδευτικό σύστημα κάθε χώρας και με βάση αυτή την παραδοχή πρέπει να γίνεται η αναφορά στη συχνότητα εμφάνισης της ΔΕΠ-Υ στο φοιτητικό πληθυσμό.

Ένα σημαντικό θέμα είναι πως τα διαγνωστικά κριτήρια της ΔΕΠ-Υ για τους ενήλικες είναι λιγότερο ευδιάκριτα και σαφή σε σχέση με την παιδική ηλικία. Οι Barkley et al. (2009) αναφέρουν πως ίσως στους ενήλικες πρέπει να αρκούν 4 ως 5 χαρακτηριστικά για τη διάγνωση αντί για 6-7 που είναι για τα παιδιά. Επίσης υπάρχει κίνδυνος φοιτητές, για να έχουν τις ειδικές διευκολύνσεις που παρέχουν τα ξένα πανεπιστήμια για τους φοιτητές με ΔΕΠ-Υ, να 'προσποιούνται' ΔΕΠ-Υ συμπτωματολογία και να παίρνουν ΄πλαστή΄ διάγνωση, ακόμα και να δοκιμάζουν φαρμακευτική αγωγή (Suhr et al. 2008). Αυτό αδικεί τρομερά τα άτομα που πραγματικά έχουν ΔΕΠ-Υ. Επομένως, η διάγνωση ή επανεξέταση της ΔΕΠ-Υ στους φοιτητές πρέπει να γίνεται από έμπειρο και εξειδικευμένο προσωπικό, να δίνεται μεγάλη σημασία στο σχολικό ιστορικό του ατόμου, στις προηγούμενες διαγνώσεις και στις θεραπευτικές παρεμβάσεις οι οποίες ακολουθήθηκαν στο παρελθόν. Επίσης η διάγνωση να μη στηρίζεται μόνο σε αυτο-αναφορές αλλά να συνδυάζει σταθμισμένες δοκιμασίες ακαδημαϊκών και ψυχολογικών χαρακτηριστικών, δείγματα γραπτής έκφρασης, αναγνωστικής κατανόησης, αξιολόγηση μνημονικών και άλλων νευρο-αναπτυξιακών χαρακτηριστικών του ατόμου (Jasinski et al., 2011).

Ένα σημείο που αξίζει ιδιαίτερης αναφοράς είναι ο κίνδυνος εκτεταμένης χρήσης αλκοόλ και εξαρτησιογόνων ουσιών από τους φοιτητές με ΔΕΠ-Υ. Έρευνες έδειξαν γενικά μεγαλύτερα ποσοστά χρήσης ποτού και ουσιών μεταξύ των φοιτητών με ΔΕΠ-Υ σε σύγκριση με τους συμφοιτητές τους (Blase et al., 2009; Baker, Prevatt & Proctor, 2012). Ωστόσο, δε διευκρινίζεται αν πρόκειται για άτομα με ΔΕΠ-Υ ή άτομα με συννοσηρότητα, δηλ. εκτός από τη ΔΕΠ-Υ να παρουσιάζουν διαταραχή διαγωγής, συναισθηματικές διαταραχές ή κατάθλιψη και γι αυτό το λόγο να είναι πιο επιρρεπή στις εξαρτήσεις. Όπως και αν έχει, χρειάζεται καλή και συνεχής ενημέρωση για τους κινδύνους που εγκυμονούν οι εξαρτήσεις οι οποίες δε λύνουν τα συναισθηματικά ή άλλα προβλήματα που μπορεί να εμφανίσει ένας φοιτητής.

Ως προς τα συναισθηματικά προβλήματα και τα επίπεδα άγχους φαίνεται να είναι αυξημένα στους φοιτητές με ΔΕΠ-Υ, όμως σίγουρα επηρεάζει και η μεθοδολογία των ερευνών. Ωστόσο, στην ευρύτερη ομάδα των φοιτητών με ΔΕΠ-Υ σίγουρα υπάρχει μια υπο-ομάδα ατόμων με συναισθηματικές διαταραχές λόγω μη αποτελεσματικής διαχείρισης ακαδημαϊκών, κοινωνικών και ψυχολογικών παραγόντων.

Ένα άλλο θέμα που απασχολεί τη βιβλιογραφία είναι κατά πόσο η φαρμακευτική αγωγή για τη ΔΕΠ-Υ είναι αποτελεσματική και βοηθητική σε άτομα άνω των 18 ετών, είτε την έχουν δοκιμάσει στο παρελθόν, είτε όχι. Εδώ πρέπει να αναφερθεί πως για τους φοιτητές με ΔΕΠ-Υ ο έλεγχος των συμπτωμάτων τους πρέπει να διαρκεί όλη τη μέρα (από το πρωί μέχρι αργά το βράδυ που πέφτουν για ύπνο), πράγμα που δε γίνεται με το φάρμακο, το οποίο σε μικρότερη ηλικία δινόταν κυρίως τις ώρες του σχολείου και της μελέτης. Επίσης η σωστή χρήση του φαρμάκου (δοσολογία και ώρα) είναι κάτι που δυσκολεύει τους φοιτητές, αφού μέχρι τώρα οι γονείς ήταν εκείνοι που είχαν την ευθύνη για το φάρμακο. Επομένως, χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή και παρακολούθηση από ψυχίατρο αν αποφασιστεί η φαρμακευτική αγωγή και φυσικά η αποφυγή του αλκοόλ. Τα ευρήματα των ερευνών σχετικά με τα αποτελέσματα της φαρμακευτικής αγωγής σε φοιτητές με ΔΕΠ-Υ είναι περιορισμένα, αποσπασματικά και μερικώς αξιόπιστα (DuPaul et al., 2009; Green & Rabiner, 2012).

Ας δούμε τώρα ποιες είναι οι ακαδημαϊκές δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι φοιτητές με ΔΕΠ-Υ στα πανεπιστήμια και πώς μπορούν να βοηθηθούν.

Αρκετές έρευνες αναφέρουν πως οι φοιτητές με ΔΕΠ-Υ έχουν χαμηλότερο μέσο όρο βαθμολογίας στο πανεπιστήμιο σε σύγκριση με τους συμφοιτητές τους (Blasé et al., 2009; Advocat, Lane & Luo, 2011). Ωστόσο το εύρημα αυτό αμφισβητείται από άλλους ερευνητές (Sparks, Javorsky & Philips, 2011; Wilmshurst, Peele & Wilmshurst, 2011). Το συμπέρασμα είναι ότι οι ακαδημαϊκές απαιτήσεις της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης (παρακολούθηση διαλέξεων, μελέτη πολυσέλιδων βιβλίων και άρθρων, χρήση βιβλιοθήκης, συγγραφή εργασιών, αυτόνομη μελέτη, οργάνωση χρόνου και χώρου κλπ.) 'δοκιμάζουν' την αντοχή των φοιτητών με ΔΕΠ-Υ ιδιαίτερα στο πρώτος έτος σπουδών. Αυτό αναφέρουν οι ίδιοι φοιτητές όταν ερωτώνται για το πώς βλέπουν τη φοιτητική ζωή και τις απαιτήσεις της. Οι φοιτητές με ΔΕΠ-Υ εκφράζουν συχνότερα την ανησυχία τους για θέματα που σχετίζονται με τις σπουδές σε σύγκριση με τους υπόλοιπους φοιτητές (Blase et al., 2009).

H μετάβαση του παιδιού με ΔΕΠ-Υ από τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση στην τριτοβάθμια είναι μια διαδρομή από 'την ασφάλεια και τη δομή του σχολείου' στο 'άγνωστο και ανεξερεύνητο πεδίο του πανεπιστημίου'. Είναι όμως και μια μεγάλη ικανοποίηση και επιτυχία για το άτομο με ΔΕΠ-Υ να καταφέρει να περάσει στο πανεπιστήμιο. Γι αυτό η έγκαιρη συμβουλευτική στήριξη πριν την εισαγωγή στη σχολή, η γνωριμία με το χώρο και η ενημέρωση από παλαιότερους φοιτητές μπορεί να αποδειχτούν πολύ βοηθητικά.

Τα προαναφερόμενα σημεία πρέπει να ληφθούν υπόψη κατά την επιλογή του τομέα σπουδών του φοιτητή ώστε αυτός να είναι μέσα στα άμεσα ενδιαφέροντά του και χωρίς μεγάλο όγκο θεωρητικών μαθημάτων, όσο γίνεται. Επίσης είναι σημαντικό, ο φοιτητής να επιλέξει εκπαιδευτικό ίδρυμα που να έχει άμεσα προσβάσιμο Συμβουλευτικό Κέντρο ή Κέντρο Φοιτητών με Ειδικές Ανάγκες ώστε να έχει στήριξη και καθοδήγηση όποτε χρειαστεί. Κάτι τέτοιο είναι σχετικά εφικτό για τους Έλληνες φοιτητές αφού αρκετά εκπαιδευτικά ιδρύματα τριτοβάθμιας εκπαίδευσης διαθέτουν πλέον Συμβουλευτικό Κέντρο. Επίσης, μπορεί ο ίδιος ο φοιτητής να έρθει σε επαφή με τον 'ακαδημαϊκό υπεύθυνο' που έχει οριστεί γι αυτόν στη σχολή του, να τον ενημερώσει για τη ΔΕΠ-Υ, ακόμα και να του προτείνει σύντομα 'φιλμάκια'-'βιντεάκια' που υπάρχουν στο διαδίκτυο για ευαισθητοποίηση και ενημέρωση.

Ένας παράγοντας που αν ελεγχθεί έχει σημαντικά οφέλη για το φοιτητή με ΔΕΠ-Υ είναι΄το άγχος'. Χρειάζεται να μάθει τεχνικές διαχείρισης άγχους και χαλάρωσης, να ασχολείται με δραστηριότητες-χόμπυ που του αρέσουν και τον ψυχαγωγούν και να είναι σε επαφή και επικοινωνία με την οικογένειά του και τους φίλους του (APA, 2015). Ακόμη μέσω των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, μπορεί να έρθει σε επαφή με άλλους φοιτητές με ΔΕΠ-Υ ή αποφοίτους ώστε να δει τις δικές τους εμπειρίες και τους τρόπους διαχείρισης διαφόρων θεμάτων.

Τέλος, στον ακαδημαϊκό τομέα είναι σημαντικό να έχει αρχικά βοήθεια στα μαθήματα και να χρησιμοποιεί προς όφελός του την τεχνολογία ώστε να κάνει ένα σωστό ξεκίνημα στις σπουδές του.

Αγλαΐα Σταμπολτζή, Δρ. Ειδικής Παιδαγωγικής και Ψυχολογίας Εκπαδευτικός ΠΕ70

Μεγαλώνοντας με ΔΕΠΥ, ιδιαίτερα αν αυτή μείνει αδιάγνωστη, συσσωρεύονται συγκεκριμένα συναισθήματα, και υιοθετούνται αμυντικοί τρόποι σκέψεις και συμπεριφοράς. Θα αναφερθούμε σε αυτά που σας προβληματίζουν και σας δυσκολεύουν στη διαχείριση της καθημερινότητας, ώστε να μπορείτε να τα αναγνωρίζετε και να τα διαχειρίζεστε διαφορετικά.

Άγχος

Είναι φυσικό να αγχώνεστε περισσότερο από άλλους ανθρώπους λόγω της ΔΕΠΥ. Όταν από αφηρημάδα σας ξεφεύγουν πράγματα, χάνετε σημαντικά σημεία μιας συζήτησης, ξεχνάτε ραντεβού, παραλείπετε βασικές λεπτομέρειες σε μια δουλειά που είχατε αναλάβει, είναι φυσικό να έχετε ένα παραπάνω άγχος για το τι σας έχει διαφύγει κάθε φορά.

Η ΔΕΠΥ από μόνη της, σας κάνει να αισθάνεστε ότι δεν ελέγχετε τη ζωή σας, και η έλλειψη ελέγχου δημιουργεί άγχος.

Είναι κατανοητό επίσης το να αγχώνεστε και για το ποιος θα σας θυμώσει αυτή τη φορά.

Το άγχος προέρχεται και από τις εμπειρίες προηγούμενων αποτυχιών που έχουν διαταράξει την αίσθηση αυτοπεποίθησης σας. “Θα τα καταφέρω;”, αναρωτιέστε. Καθώς θυμάστε πως άλλες φορές πράγματι δεν τα είχατε καταφέρει.

Πολλά πράγματα μπορεί να σας φαίνονται βουνό, και να τα αποφεύγετε από το άγχος του ” και από που να αρχίσω τώρα;” Αλλά έτσι δημιουργείται ακόμα μεγαλύτερο άγχος καθώς εν τέλει στοιβάζονται τόσα, που γίνονται βουνό.

Ενοχή και ντροπή

Συχνά νιώθετε ενοχή ή ντροπή, γιατί πολύ απλά “φταίτε” στα δικά σας μάτια, αλλά και στα μάτια των άλλων, αφού εξαιτίας της ΔΕΠΥ κάτι θα ξεχάσατε, κάτι θα αποφύγατε, κάπου δε θα προσέξατε.

Μπορεί να νιώθετε ντροπή για τα λάθη σας, για το χάος σας, για την αργοπορία σας, για τη διαχείριση των οικονομικών σας.

“Είμαι ανεύθυνος, απρόσεκτος, αδιάφορος, δε σκέφτομαι και δε νοιάζομαι” είναι η συνηθισμένη αυτοκριτική.

Από ντροπή γίνεστε τελειομανής, είτε παίρνοντας ακόμα περισσότερο χρόνο να τελειώσετε μια δουλειά είτε αναβάλλοντάς την γιατί σας φαίνεται βουνό το πόσο τέλεια θέλετε να γίνει.

Θυμός

Η παρορμητικότητα σας οδηγεί σε δυνατές και άξαφνες συναισθηματικές αντιδράσεις, που εξίσου γρήγορα καταλαγιάζουν.

Συχνά μπορεί να θυμώσετε και να κατηγορήσετε άλλους που δεν σας καταλαβαίνουν, που πάλι νευρίασαν μαζί σας, που σας αδίκησαν, που σας καταπιέζουν τόσο με το να σας λένε συνέχεια τι να κάνετε και να μην κάνετε (τόσο ξεχασιάρηδες, αφηρημένοι και παρορμητικοί που είστε).

Το ίδιο γρήγορα όμως ξεθυμώνετε, και δε μπορείτε να καταλάβετε γιατί αυτοί στους οποίους θυμώσατε τόσο εκρηκτικά, είναι ακόμα πληγωμένοι (αφού εσάς σας έχει περάσει και μπορεί να έχετε ήδη ξεχάσει το λόγο που θυμώσατε).

Μια σειρά από αρνητικές εμπειρίες βοηθούν σε παρερμηνείες γεγονότων εις βάρος σας.

Τα παραπάνω συναισθήματα οφείλονται συχνά σε ένα δυσλειτουργικό τρόπο σκέψης. Και ο ίδιος αυτός τρόπος σκέψης ταυτόχρονα εντείνει αυτά τα συναισθήματα.

Δυσλειτουργικές σκέψεις

“Δεν εμπιστεύομαι τον εαυτό μου, με απογοητεύω”

“Πάντα αποτυγχάνω”

“Βασικά είμαι ένας ανίκανος και ελλειμματικός άνθρωπος”

“Δε μπορώ να πάρω τη ζωή μου στα χέρια μου”

“Η ζωή μου θα είναι πάντα σε ένα χάος”

Οι δυσλειτουργικές σκέψεις συχνά οδηγούν σε, και συνοδεύονται από δυσλειτουργικές συνήθειες, φτιαγμένες για να σας “προστατεύουν” από την προσδοκώμενη αποτυχία, το άγχος και τη ντροπή, τη σίγουρη απογοήτευση και ματαίωση και το θυμό των άλλων. Αυτές όμως κάθε άλλο παρά προστατευτικές είναι. Δημιουργούν πια από μόνες τους άλλα προβλήματα.

Δυσλειτουργικές συνήθειες

Αποφυγή της προσπάθειας για όποια δουλειά σας αγχώνει

Με μια εκλογίκευση του τύπου “είμαι κουρασμένος”, “Ναι είναι κάπως χαοτικά αλλά είμαι ιδιαίτερος, δεν είμαι συμβατικός σαν τους άλλους”.

Αναβολή

Αναβάλλοντας κάτι για αργότερα, αυξάνεται το στρες αλλά και η αδρεναλίνη. Έτσι ενεργοποιείστε από τη μία και βγάζετε τη δουλειά, τελευταία στιγμή βέβαια, αλλά ταυτόχρονα μεγαλώνει το άγχος, μειώνεται η ποιότητα της δουλειάς (γίνεται ένα πασάλειμμα) και στο τέλος όλο και κάτι θα πάει στραβά.

Ψευδοαποτελεσματικότητα

Καταπιάνεστε με όλες τις χαμηλής προτεραιότητας δουλειές, γεμίζοντας απλά το χρόνο, κάνοντας πολλά πράγματα ταυτόχρονα, χωρίς όμως να τελειώνετε κανένα, και αποφεύγοντας πάντα το πιο σημαντικό.

Ζογκλέρ: έχετε πολλά ανοιχτά θέματα.

Νιώθετε έτσι και δραστήριοι και ικανοί.

Η ικανοποίηση που παίρνετε όμως είναι κούφια.

Κατηγορείτε άλλους για τα λάθη σας και γίνεστε επιθετικοί.

Είναι φυσικό καθώς πράγματι δε θυμάστε π.χ. τι σας είχαν πει να κάνετε.

Έτσι προστατεύεστε και από τις κατηγορίες άλλων για τις δικές σας παραλείψεις.

Βιάζεστε και τα κάνετε όλα γρήγορα και παρορμητικά.

Γιατί βαριέστε. Κάνετε το μαρτύριο να τελειώσει πιο γρήγορα μεν αλλά με πιο πολλά λάθη δε, επιβεβαιώνοντας τελικά, την πεποίθηση σας ότι ήταν πράγματι κάτι πολύ δύσκολο και ανέφικτο.

Με τη βοήθεια ενός ειδικού ψυχικής υγείας, εκπαιδευμένου στη ΔΕΠΥ, θα μπορέσετε να ανιχνεύσετε τις δικές σας δυσλειτουργικές σκέψεις και συνήθειες, να καταλάβετε και να δουλέψετε τα δικά σας συναισθήματα, που συνοδεύουν και επιδεινώνουν τη ΔΕΠΥ, και να κάνετε κάποιες αλλαγές που θα σας βοηθήσουν να αναλάβετε υπεύθυνα, δημιουργικά και με αποδοχή τη διαταραχή σας.

Και τέλος να θυμάστε: “Το 80% μιας πετυχημένης ζωής είναι απλά να εμφανίζεσαι”, Woody Allen, ηθοποιός, χρόνια στο ντιβάνι του ψυχαναλυτή!

Και μια μικρή συμβουλή για ΕΝΑΝ ΘΕΤΙΚΟ ΚΑΙ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΑ ΑΝΘΕΚΤΙΚΟ ΤΡΟΠΟ ΣΚΕΨΗΣ

“Θα μάθω να ξεχωρίζω τι μπορώ να ελέγξω και τι όχι, και θα δώσω την ενέργεια και το χρόνο μου σε αυτά που μπορώ”

“Η επιτυχία μπορεί να βασίζεται στις δικές μου ενέργειες και δυνατότητες και στα δικά μου μέσα”

“Έχω δυνατά σημεία και στέκομαι σε αυτά”

“Πιστεύω ότι τα λάθη είναι ευκαιρίες για μάθηση και εξέλιξη”

“Προσφέρω κάτι καλό σε αυτόν τον κόσμο”

Νιόβη Μιχαλοπούλου, Psy. D. Κλινική Ψυχολόγος

Η τελευταία έρευνα σχετικά με το πώς αλλάζει ένας εγκέφαλος με ΔΕΠΥ με το πέρασμα του χρόνου. Και οι διαφορές μεταξύ συνήθους γήρανσης, ήπιας έκπτωσης των γνωστικών λειτουργιών, αρχής άνοιας και κάποιων κλασικών συμπτωμάτων ελλειμματικής προσοχής καθώς και το γιατί δεν είναι ποτέ αργά για διάγνωση και θεραπεία της ΔΕΠΥ.

Inside the Aging ADHD Brain

Μετά από περισσότερα από 40 χρόνια ψυχανάλυσης, συμπεριφορικής θεραπείας και πικρών απογοητεύσεων, μια τηλεοπτική εκπομπή το 2006 ήταν αυτή που έδειξε στην 63χρονη Zophia τον σωστό δρόμο.

«Όλοι μου έλεγαν ότι δεν είχα τίποτα», δήλωσε. «Ωστόσο υπήρχε τέτοια λαχτάρα, τόση ανησυχία μέσα μου. Ήθελα να διαπρέψω, αλλά κάτι με κρατούσε πίσω.» Η Zophia άνοιξε την τηλεόραση ένα Σάββατο πρωί και η παρουσιάστρια έκανε μια πολύ ειλικρινή εξομολόγηση για τη δική της ΔΕΠΥ. «Όσο περισσότερο άκουγα, τόσο περισσότερο συνειδητοποιούσα ότι μιλούσε και για μένα», είπε η Zophia.

Έκλεισε ένα ραντεβού με κάποιον τοπικό ψυχολόγο, που την έστειλε για οκτώ ωριαία τεστ. Τα αποτελέσματα ήταν αδιαμφισβήτητα: ΔΕΠΥ. «Αφού έμαθα για τη ΔΕΠΥ, σκέφτηκα ‘Αμάν βρε Zophia, γιατί δεν το σκέφτηκες πριν τόσο καιρό;’»

Για τον John Washbush η πορεία προς τη διάγνωση διήρκησε επτά δεκαετίες. «Επί 70 χρόνια, έζησα τη ζωή μου στο σκοτάδι, χωρίς να έχω ιδέα», δήλωσε. «Λάμβανα τις ίδιες οδηγίες με όλους τους άλλους, έκανα τις ίδιες κινήσεις με όλους τους άλλους, αλλά σπάνια είχα τα ίδια αποτελέσματα». Όταν πάτησε τα 60 του χρόνια, άρχισε να υποπτεύεται ότι έχει ΔΕΠΥ, αλλά είχε ακόμη πολύ δρόμο μπροστά του μέχρι την επίσημη διάγνωση. «Διαγνώστηκα στα 70 και πήρα την πρώτη δόση Ritalin στα 72α γενέθλιά μου», δηλώνει. «Ήξερα μέσα σε 20 λεπτά όταν ήμουν στο δρόμο ν’ ανακαλύψω τον πραγματικό εαυτό μου.»

Ο εγκέφαλός σας με ελλειμματική προσοχή

Η Zophia και ο John ανήκουν σε μια ολοένα και πιο αυξανόμενη ομάδα γηραιότερων ενηλίκων που έλαβαν διάγνωση ΔΕΠΥ στα 40, τα 50, τα 60 και άνω. Οι κλινικοί αναφέρουν σταθερή αύξηση στα αιτήματα για διαγνωστικά τεστ ΔΕΠΥ από συγχυσμένους, ωστόσο αποφασισμένους, ενήλικες που μεγάλωσαν τις δεκαετίες 1940, 1950 και 1960, όταν η ΔΕΠΥ αναγνωρίζεται σπάνια στα παιδιά, πόσο μάλλον στους ενήλικες. Υπάρχει έλλειψη απτών στοιχείων για τον γηράσκοντα πληθυσμό με ΔΕΠΥ. Οι περισσότεροι ερευνητές διστάζουν να προσθέσουν τον ανατρεπτικό παράγοντα της ηλικίας (50+) στις έρευνες για τη ΔΕΠΥ. Λίγες καινοτόμες μελέτες σε ολόκληρο τον κόσμο υποδηλώνουν ότι η συχνότητα της ΔΕΠΥ μεταξύ γηραιότερων ενηλίκων (ηλικίες 45-85) αποτελεί πιθανότατα περίπου 3 τοις εκατό, ελαφρώς μικρότερη από το εκτιμώμενο 4,4 τοις εκατό μεταξύ ενηλίκων έως 44 ετών. Η εμφάνιση στα παιδιά εκτιμάται στο 8 με 9 τοις εκατό.

Όπως η Zophia και ο John, έτσι και οι περισσότεροι ηλικιωμένοι ενήλικες με ΔΕΠΥ πέρασαν χρόνια προσπαθώντας να απαντήσουν ένα ερώτημα: «Τι δεν πάει καλά με μένα;». Οι περισσότεροι έχουν λάβει προηγούμενες διαγνώσεις ψυχολογικών διαταραχών, με πιο συχνές τις διαταραχές συναισθήματος και τις μαθησιακές δυσκολίες. Η ΔΕΠΥ συνυπάρχει με διάφορες άλλες καταστάσεις, συνεπώς οι αρχικές διαγνώσεις ήταν πιθανότατα ακριβείς, αλλά ελλιπείς.

Ο εντοπισμός της ΔΕΠΥ μπορεί να είναι πολύπλοκος σε οποιαδήποτε ηλικία. Δεν υπάρχει εξέταση αίματος ή τομογραφία εγκεφάλου που να αποκαλύπτει υποβόσκουσα ΔΕΠΥ. Αντ’ αυτού, συμπεριφορικές ενδείξεις μέσω διεξοδικών συνεντεύξεων είναι ο συνήθης τρόπος αξιολόγησης της ΔΕΠΥ για τους κλινικούς (όπως συμβαίνει και με άλλες ψυχικές διαταραχές). Για την κλινική διάγνωση της ΔΕΠΥ, το Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο Ψυχικών Διαταραχών, Πέμπτη Έκδοση (DSM-V) απαιτεί έξι συμπτώματα δυσλειτουργικότητας στα παιδιά και τους εφήβους ηλικίας από 17 ετών και κάτω. Για τους ενηλίκους άνω των 17, απαιτούνται μόνο πέντε συμπτώματα. Η ΔΕΠΥ μπορεί να είναι παρούσα διαφορετικά στους μεγαλύτερους ενηλίκους, οδηγώντας ορισμένους ερευνητές να υποθέτουν ότι ενδεχομένως ακόμη λιγότερα συμπτώματα να είναι απαραίτητα για διάγνωση του πληθυσμού άνω των 40.

Αποτελεί ιδιαίτερη πρόκληση η αξιολόγηση πιο ηλικιωμένων ενηλίκων για ΔΕΠΥ καθώς η φυσιολογική διαδικασία γήρανσης μιμείται ορισμένα κλασικά συμπτώματα της ΔΕΠΥ. Τα συμπτώματα της ΔΕΠΥ με τη σειρά τους, αλληλεπικαλύπτονται με ορισμένα ενδεικτικά χαρακτηριστικά ήπιας γνωστικής δυσκολίας και πρώιμης άνοιας. Ένας κλινικός έχει να αντιμετωπίσει πολλά προσπαθώντας να ξεχωρίσει τις διαφορές.

Η φυσιολογική γνωστική γήρανση ξεκινά γύρω στα μέσα της δεκαετίας των 30, όταν η εγκεφαλική ταχύτητα επεξεργασίας και ο χρόνος απόκρισης αρχίζουν σταδιακά να κατεβάζουν ταχύτητα. Στα μέσα της δεκαετίας των 40, η κατανόηση κειμένου και μαθηματικών εννοιών αρχίζει να φθίνει. Η επιλεκτική προσοχή — επικέντρωση σε συγκεκριμένο θέμα με αγνόηση άσχετων πληροφοριών — επίσης φθίνει με την ηλικία. Το ίδιο ισχύει και για τη μνήμη εργασίας, την ικανότητά μας να ανακαλούμε μια πρόσφατη σκέψη ή ιδέα μετά από στιγμιαία απόσπαση.

Πολλές εκτελεστικές λειτουργίες μειώνονται όσο μεγαλώνουμε — περιορίζοντας τις αποκρίσεις μας (να σκεφτόμαστε προτού ενεργήσουμε) και τις αντιδράσεις μας σε κινητικά ερεθίσματα (ασφαλής οδήγηση). Οι ερευνητές γηριατρικής αναφέρουν υψηλότερα ποσοστά οδικών ατυχημάτων μεταξύ ηλικιωμένων, ορισμένα οφειλόμενα στη φυσιολογική γήρανση, άλλα σε άνοια, κακή όραση, ιατρικά προβλήματα και/ή φαρμακευτική αγωγή.

Η ήπια ελλειμματικότητα των γνωστικών λειτουργιών (MCI) είναι μια πιο σοβαρή κατάσταση, αλλά στα αρχικά της στάδια μοιάζει πολύ με τη φυσιολογική γήρανση. Άνθρωποι με MCI αντιμετωπίζουν πρόβλημα να θυμηθούν ονόματα ανθρώπων που γνώρισαν πρόσφατα ή να παρακολουθήσουν τη ροή μιας κουβέντας. Έχουν την τάση να χάνουν πράγματα, δυσκολεύονται με την οργάνωση και τον προγραμματισμό, έχουν θέμα με την προσοχή και την εστίαση, έκπτωση γλωσσικών ικανοτήτων και μειωμένες εκτελεστικές λειτουργίες.

Εάν αυτή η μερική λίστα θεμάτων γύρω από τη γήρανση και τις γνωστικές λειτουργίες ακούγεται οικεία, είναι γιατί εφάπτονται πολλών συμπτωμάτων της ενήλικης ΔΕΠΥ. Ο εγκέφαλος με ΔΕΠΥ έχει την τάση να επεξεργάζεται τις πληροφορίες πιο αργά (πιθανότητα γιατί επεξεργάζεται την έκβαση πολλών πιθανών αποτελεσμάτων). Είκοσι με τριάντα τοις εκατό από τα παιδιά και τους ενήλικες με ΔΕΠΥ έχουν κάποια μαθησιακή δυσκολία με τα μαθηματικά, την αποστήθιση και τη δυσαναγνωσία να συγκαταλέγονται στις πιο συχνές.

Η μνήμη εργασίας όπως και τα θέματα προσοχής είναι κάτι που απασχολεί σχεδόν όλους τους ενήλικες με ΔΕΠΥ. Μια μελέτη του 2014 έδειξε ότι οι οδηγοί με ΔΕΠΥ είχαν 50 τοις εκατό περισσότερες πιθανότητες να συμμετάσχουν σε κάποιο σοβαρό τροχαίο, παρόλο που οι ερευνητές απέκλεισαν ενήλικες άνω των 46. Οι εκτελεστικές λειτουργίες — προγραμματισμός, οργάνωση, υλοποίηση και επίγνωση χρόνου — αποτελούν διαρκή πρόκληση για παιδιά και ενήλικες με ΔΕΠΥ. Αυτοί οι ενήλικες χάνουν πράγματα και αντιμετωπίζουν προβλήματα με την προσοχή και τη διατήρηση συζητήσεων.

Συνεπώς, δεν αποτελεί έκπληξη ότι οι πιο ηλικιωμένοι ενήλικες με φυσιολογικές προκλήσεις γνωστικής γήρανσης, μεταπηδούν στο προφανές λογικό συμπέρασμα ότι έχουν αποκτήσει ‘ΔΕΠΥ’.

Η αλήθεια είναι ότι δεν υπάρχει ‘ενήλικο σημείο εκκίνησης’ της ΔΕΠΥ. Δεν ‘αναπτύσσεται’. Η ΔΕΠΥ ξεκινά με τη γέννηση και συνοδεύει, σε μεγάλο βαθμό χωρίς αλλαγές, το άτομο σε ολόκληρη τη ζωή του.

«Οι κλινικοί που εργάζονται με πιο ηλικιωμένους ενήλικες που αντιμετωπίζουν προβλήματα συγκέντρωσης συχνά παραβλέπουν τη ΔΕΠΥ ως πιθανό παράγοντα», δηλώνει ο Anthony Rostain, M.D., καθηγητής ψυχιατρικής και παιδιατρικής του University of Pennsylvania. «Το εξέχον χαρακτηριστικό είναι η διαφορά μεταξύ κάποιου που δεν είχε ποτέ συμπτώματα ΔΕΠΥ, αλλά τώρα ξεχνά περισσότερο σε αντίθεση με κάποιον που πάντα ήταν λίγο αποσπασμένος».

Ο συνεπής δείκτης της ΔΕΠΥ είναι η μακροβιότητα των συμπτωμάτων. Εάν η μαμά φώναζε γιατί το δωμάτιο ήταν χάλια, εάν απολυθήκατε από την πρώτη σας δουλειά γιατί αργούσατε κατ’ επανάληψη, ίσως η ΔΕΠΥ ήταν η αιτία. Από την άλλη, εάν υπήρξατε πάντοτε οργανωμένος και τακτικός έως τα μέσα της ζωής σας και στη συνέχεια τα πράγματα άρχισαν να φθίνουν τότε ίσως να βιώνετε τη φυσιολογικότητα της διαδικασίας γήρανσης.

Αυτό που περιπλέκει τη διάγνωση σε μεταγενέστερο στάδιο ζωής για τις γυναίκες είναι η επίδραση μιας πανίσχυρης γυναικείας ορμόνης, της οιστραδιόλης, ενός από τα τρία οιστρογόνα που δραστηριοποιούνται στους γυναικείους οργανισμούς. Τα οιστρογόνα/οιστραδιόλη είναι εκείνα που υποστηρίζουν τον εγκέφαλο στην προσπάθεια ευαισθητοποίησης των ουδέτερων υποδοχέων ώστε να γίνονται καλύτερες συνδέσεις μεταξύ των βασικών νευροδιαβιβαστών: νορεπινεφρίνη και ντοπαμίνη. Η νορεπινεφρίνη και η ντοπαμίνη βοηθούν στη διατήρηση της εγρήγορσης, της εστίασης και της κινητοποίησης.

«Η έρευνα για το Αλτσχάιμερ αποκάλυψε την επίδραση των οιστρογόνων στον εγκέφαλο», δήλωσε η Patricia Quinn, M.D., αναπτυξιολόγος-παιδίατρος και ιδρύτρια του ADDvance, για γυναίκες και κορίτσια με ΔΕΠΥ. «Εάν μειώσεις τα οιστρογόνα, μειώνεις τη ντοπαμίνη και τη νορεπινεφρίνη, τα οποία με τη σειρά τους μειώνουν τη γνωστική λειτουργία. Αυτό ισχύει για όλες τις γυναίκες. Για τις γυναίκες με ΔΕΠΥ, χαμηλότερα οιστρογόνα σημαίνει ότι τα συμπτώματά τους χειροτερεύουν. Δεν τα φαντάζονται, είναι γεγονός – είναι βιολογία».

Η Quinn αναφέρει ότι πολλές γυναίκες διαγιγνώσκονται με ΔΕΠΥ στα τέλη της δεκαετίας των 30 ή των 40 κατά τη διάρκεια της περιεμμηνόπαυσης, τα χρόνια πριν από την πραγματική εμμηνόπαυση. Στην περιεμμηνόπαυση, τα οιστρογόνα σταματουν την τακτική μηνιαία παλιρροϊκή κίνηση και μπαίνει σε έναν φρενήρη χορό. Όσο περνάει ο καιρός, τα οιστρογόνα εξαφανίζονται πιο συχνά, φέρνοντας τα συμπτώματα της ΔΕΠΥ στο προσκήνιο.

«Εμφανίζονται πολλές γυναίκες που ‘νομίζουν’ ότι έχουν ΔΕΠΥ», δηλώνει η Quinn. «Χάνουν τα πράγματά τους, αποδιοργανώνονται, αλλά ήταν απολύτως καλά πριν την περιεμμηνόπαυση. Τότε το ερώτημα διαμορφώνεται ως εξής: πρόκειται για ΔΕΠΥ ή για εμμηνόπαυση;» Επίσης, οι γυναίκες άνω των 40 έχουν πρόσθετο άγχος. Συχνά ανήκουν στη ‘γενιά σάντουιτς’, φροντίζουν γονείς, παιδιά και/ή εγγόνια. Ενδέχεται να πενθούν κάποιο διαζύγιο ή θάνατο συζύγου, ή να έχουν να αντιμετωπίσουν προσωπικά προβλήματα υγείας.

«Οι απαιτήσεις από τις γυναίκες είναι απίστευτες», δηλώνει ο Rostain. «Εάν ο [ΔΕΠΥ] εγκέφαλός σας προσπαθεί να λειτουργήσει στο ανώτερο όριό του και ξαφνικά δεν μπορείτε να διαχειριστείτε αυτή την έξτρα προσπάθεια λόγω της οιστραδιόλης που δεν είναι πλέον παρούσα για να διευκολύνει τη νευροδιαβίβαση, θα είστε πιο κουρασμένες και τα πράγματα θα χρειάζονται περισσότερο χρόνο απ’ ότι στο παρελθόν. Οι ασθενείς με ΔΕΠΥ αναφέρουν ότι μοιάζει σαν να έχουν επιστρέψει σε επίπεδα προ θεραπείας της ΔΕΠΥ.

Τα ορμονικά θέματα για άνδρες με ΔΕΠΥ είναι λιγότερα δραματικά. Τα επίπεδα οιστρογόνων, παρότι χαμηλότερα από τις γυναίκες, παραμένουν σταθερά στους άνδρες έως τα 70 τους. Η τεστοστερόνη όμως, μειώνεται σταδιακά, οδηγώντας σε πιο έντονες συναισθηματικές διακυμάνσεις, διαταραχές ύπνου και γνωστική εξασθένηση. «Διπλάσιοι άνδρες απ’ ότι γυναίκες αναζητούν μια πιθανή διάγνωση ΔΕΠΥ», δηλώνει ο Rostain.

Θεραπευτικά μέσα

Οι διεγερτικές ουσίες εξακολουθούν να είναι η ενδεδειγμένη θεραπεία για τη ΔΕΠΥ σε μεγαλύτερες ηλικίες. «Παιδιά, έφηβοι και ενήλικες ανταποκρίνονται στο ίδιο εύρος δοσολογίας και εμφανίζουν τις ίδιες παρενέργειες», δήλωσε ο William Dodson, M.D., ψυχίατρος και ιδρυτής του Dodson ADHD Center, στο Greenwood Village, του Κολοράντο. Υπήρξαν κάποιες ανησυχίες για καρδιαγγειακά θέματα, αλλά με την κατάλληλη δοσολογία, ο Dodson πιστεύει ότι σχεδόν όλοι μπορούν να λάβουν διεγερτικές ουσίες με ασφάλεια. Παραθέτει τις τρεις μεγάλες μελέτες που διεξήγαγε η FDA, σύμφωνα με τις οποίες δεν υπάρχει αυξημένος κίνδυνος εγκεφαλικού επεισοδίου ή καρδιακών προβλημάτων για τα άτομα που λαμβάνουν διεγερτικές ουσίες για ΔΕΠΥ.

«Ο κανόνας με τις διεγερτικές ουσίες είναι ότι το σωστό μόριο στη σωστή δοσολογία δεν θα πρέπει να επηρεάζει καθόλου την καρδιά», δήλωσε. Πολλοί γιατροί χρησιμοποιούν τον χαμηλότερο βαθμό ανάγνωσης για την πίεση του αίματος (διαστολική πίεση) ως ευαίσθητο και ακριβή οδηγό για δοσολογία διεγερτικών. «Εάν η φαρμακευτική αγωγή είναι κάτω από τη βέλτιστη δοσολογία διεγερτικών, ο αριθμός δεν αλλάζει», δήλωσε. «Εάν η δόση ανέβει έστω και λίγα μιλιγκράμ υψηλότερα απ’ όσο χρειάζεται η πίεση του αίματος θα αυξηθεί 10 έως 15 βαθμούς».

Η θεραπεία οιστρογόνων αποδείχθηκε επιτυχής για τη θεραπεία συμπτωμάτων της ΔΕΠΥ στην εμμηνόπαυση, σύμφωνα με την Quinn. «Όσο νωρίτερα ξεκινήσετε θεραπεία με οιστρογόνα, τόσο μεγαλύτερη θα είναι η επίδραση στη γνωστική επιδείνωση», δήλωσε. Για τις γυναίκες με ΔΕΠΥ, συστήνει αποκλειστικά οιστρογόνα, καθώς η προγεστερόνη έχει αρνητικές επιπτώσεις στη συγκέντρωση. Προειδοποιεί ότι οι γυναίκες θα πρέπει να προσθέτουν κάποια δοσολογία προγεστίνης σε τακτά χρονικά διαστήματα ως προστασία έναντι του καρκίνου του ενδομητρίου. Οι γυναίκες με ΔΕΠΥ σε μετεμμηνόπαυση θα πρέπει να συμβουλεύονται τους γιατρούς τους σχετικά με τη διαρκή ορμονοθεραπεία, ιδίως εάν υπάρχει ιστορικό αγγειακών προβλημάτων ή καρκίνου.

«Οι γυναίκες τώρα ξοδεύουν το ένα τρίτο της ζωής τους στη μετεμμηνόπαυση», δήλωσε ο Rostain. «Αυτό που παλιότερα ήταν εύκολο, γίνεται δύσκολο, αλλά εάν έχεις ΔΕΠΥ γίνεται διπλά δύσκολο». Και οι δύο γιατροί συνιστούν να διατηρούν οι γυναίκες το πρόγραμμα θεραπείας της ΔΕΠΥ μαζί με θεραπεία οιστρογόνων, εφόσον επιλέγεται θεραπεία. «Για να διατηρηθεί η αποτελεσματικότητα της θεραπείας, οι γυναίκες με ΔΕΠΥ θα πρέπει να περιμένουν ότι θα χρειαστούν αλλαγές στη θεραπεία τους κατά τη διάρκεια της ζωής τους», δηλώνει η Quinn.

Εφόσον οι πιο ηλικιωμένοι ενήλικες συχνά λαμβάνουν άλλες φαρμακευτικές ουσίες για μη σχετιζόμενα ιατρικά θέματα, οι αλληλεπιδράσεις των φαρμάκων είναι κάτι που θα πρέπει να λαμβάνεται σοβαρά υπόψη στη θεραπεία της ΔΕΠΥ. «Τα διεγερτικά πρώτης γραµµής και οι α-ανταγωνιστές (κλονιδίνη, γουανφασίνη) μπορούν να λαμβάνονται με τις πιο συχνά συνταγογραφούμενες αγωγές», δήλωσε ο Dodson.

Αντιθέτως, ορισμένες αγωγές που δεν σχετίζονται με τη ΔΕΠΥ δημιουργούν ελλείμματα προσοχής και επεξεργασίας πληροφορίας (τρικυκλικά αντικαταθλιπτικά, αντιισταμινικά), σύμφωνα με καναδική μελέτη του 2012. Όπως πάντα, η συζήτηση με τον γιατρό σας είναι ο καλύτερος τρόπος για να διασφαλίσετε αποτελεσματική θεραπεία για κάθε νόσο και διαταραχή.

Είναι πολύ αργά για μένα;

Οι πιο ηλικιωμένοι ενήλικες που υποπτεύονται ότι έχουν ΔΕΠΥ είναι σκεπτικοί ορισμένες φορές σε ό,τι αφορά την αξία της διάγνωσης. «Αξίζει καν τον κόπο στα 73, εφόσον λειτουργώ καλά;» δήλωσε ο Arnold.

Η απάντηση εξαρτάται από τις συνθήκες της ζωής. Μια διάγνωση ΔΕΠΥ είναι απολύτως απαραίτητη για την ιατρική θεραπεία των συμπτωμάτων. Η εξέταση, η φαρμακευτική αγωγή, η ψυχοθεραπεία και άλλες συμπεριφορικές παρεμβάσεις απαιτούν διάγνωση εάν πρόκειται να λάβουν ιατρική κάλυψη. Η ηλικία ποτέ δεν θα πρέπει να είναι αποτρεπτικός παράγοντας για αξιολόγηση ή θεραπεία της ΔΕΠΥ.

«Οι γνωστικές δυσκολίες είναι σοβαρές», δηλώνει ο Rostain. «Όταν ένας μεγαλύτερος ενήλικας έρθει στην κλινική, δικαιούται τις ίδιες διαδικασίες που θα καθορίσουν τι συμβαίνει όπως και όλοι οι άλλοι.»

Κυρίως, η θεραπεία μεσηλίκων και γηραιότερων ατόμων με ΔΕΠΥ μπορεί να αλλάξει ζωές, όπως έγινε και με τον John Washbush, τώρα 75 ετών. «Νιώθω σαν να ήμουν σε αυστηρή συναισθηματική δίαιτα και κάποιες από τις συνήθειες της ζωής μου δεν μου ταιριάζουν πλέον», δήλωσε. «Ο γραφικός μου χαρακτήρας είναι εμφανώς διαφορετικός (από τη στιγμή της διάγνωσης και της θεραπείας μου και μετά). Αγόρασα αντζούγιες για πρώτη φορά σε 40 χρόνια και θα τις δοκιμασω σε πίτσα».

Η ανακάλυψη της ΔΕΠΥ στη μέση ή σε μεγαλύτερη ηλικία μπορεί να είναι συγκλονιστική εμπειρία ή μπορεί να ανοίξει δρόμους για όνειρα που είχαν μείνει χρόνια πίσω. «Το να έχει κανείς ΔΕΠΥ όσο καιρό την έχω εγώ, και να κουβαλάει μαζί και όλες τις φιλοδοξίες και τα όνειρα μπορεί να είναι πολύ οδυνηρό», δήλωσε η Zophia, ετών 72 τώρα. «Αλλά η έντονη επιθυμία να κάνω τη διαφορά στον κόσμο αφυπνίστηκε και πάλι. Δεν θα το βάλω κάτω. Έως την τελευταία μου πνοή, θα κυνηγάω τους στόχους μου!»

‘Inside the Aging ADHD Brain’ άρθρο της Linda Roggli, PCC στο ADDitude, 26/4/21

Απόδοση στα ελληνικά: Μαριαλένα Κατσούρα

Το φύλο και οι ορμόνες μπορεί να επηρεάσουν ποια συμπτώματα είναι κυρίαρχα, για αυτό τον λόγο πολλές φορές η ΔΕΠ-Υ στις γυναίκες περνάει απαρατήρητη. Οι «κανόνες» του θηλυκού φύλου μπορεί να αναγκάσουν τα κορίτσια να «κρύψουν» τα συμπτώματα της ΔΕΠΥ.

Τα στερεότυπα που κυριαρχούν, γύρω από την τακτοποίηση, την συμμόρφωση, μπορεί να ενθαρρύνουν τις γυναίκες να αρνηθούν προσωπικές δυσκολίες. Συχνά λοιπόν, τα κορίτσια «πέφτουν» σε λάθος διάγνωση, η οποία οφείλεται στο ότι έχουν καταφέρει σε ένα βαθμό (με προσωπικό ενδοψυχικό κόστος) να αντισταθμίζουν τα συμπτώματα τους.

Είναι εμφανές ότι η ανισότητα στην επιστημονική σταδιοδρομία δεν έχει υπερκεραστεί ούτε με την επιτευχθείσα ισότητα στην πανεπιστημιακή εκπαίδευση. Έτσι, παρά το γεγονός ότι οι γυναίκες αποτελούν αυτή τη στιγµή την πλειοψηφία του συνόλου των σπουδαζόντων φοιτητών, αποτελούν παγκοσµίως µια µικρή µειοψηφία στις επιστηµονικές θέσεις εργασίας υψηλού επιπέδου.

Επιπλέον μια σειρά από προκαταλήψεις και έμφυλα στερεότυπα – σχετικά με τις επιδόσεις και τις δυνατότητες των γυναικών σε τομείς, όπως η φυσική, τα μαθηματικά, η χημεία κι άλλοι επιστημονικοί κλάδοι, λειτουργούν αποτρεπτικά στην πρόσβαση των γυναικών στους επιστημονικούς κλάδους. Σε όλα τα παραπάνω πρέπει να συνυπολογιστεί και το γεγονός ότι ακόμη και σήμερα οι γυναίκες επωμίζονται την κοινωνική αναπαραγωγή, τη φροντίδα τους σπιτιού και την ανατροφή των παιδιών, την περίθαλψης των γηραιότερων μελών της οικογένειας. Το δεδομένο αυτό δημιουργεί διάφορες ανισορροπίες μεταξύ επαγγελµατικής και προσωπικής ζωής, δυσχεραίνοντας την επιστημονική σταδιοδρομία των γυναικών.

Πρέπει να αναφέρουμε πόσο δύσκολο είναι για μια γυναίκα να συντρέχει σε όλα καλώντας να αντιμετωπίσει παράλληλα και τη ΔΕΠ-Υ. Η ορθή και ολοκληρωμένη διάγνωση των κοριτσιών με ΔΕΠΥ αποτελεί αναφαίρετο δικαίωμα για να λαμβάνουν σωστή θεραπεία και αποκατάσταση. Έτσι, θα στηριχθεί το όνειρο όσων κοριτσιών με ΔΕΠΥ θέλουν να αποτελούν μέρος μιας επιστημονικής κοινότητας.

Οι δυσκολίες της ΔΕΠΥ, όταν γίνουν γνωστές δεν θα αποτελούν τροχοπέδη ικανή να τις αποτρέψει να μείνουν μακριά από την εμπλοκή τους σε κάθε επιστημονικό πεδίο. Η λήψη θετικών μέτρων δράσης προκειμένου να υποστηριχθεί η θέση των γυναικών στην επιστήμη, η ενθάρρυνση της συµµετοχής των γυναικών στην επιστηµονική σταδιοδροµία, αποτελούν αναγκαία βήματα για τη γεφύρωση του χάσματος των φύλων στην επιστήμη, για τη θεμελίωση της ισότιμης πρόσβασης των γυναικών και των κοριτσιών με ΔΕΠΥ σε όλους τους επιστημονικούς κλάδους.